DOLGELLAU
Dwy ffynnon o'r ardal
Annwyl Olygydd
Dyma hanes dwy ffynnon o ardal Dolgellau. Roeddn Ffynnon y Cwpan Haearn ar dir ystad Nannau. Yn ôl hanes roedd yr hen syr wedi rhoi cwpan a tsiaen wrtho ger y ffynnon er mwyn i'r bobl gael yfed y dŵr. Ffynnon rinweddol o'r un ardal yw Ffynnon Gwenhydiw. Bydd ei dŵr yn cadw'r cymalau yn ystwyth. Tywysoges neu foneddiges oedd Gwenhydiw a oedd yn arfer mynd â'i geifr yno bob dydd i yfed gan gredu bod y rhinwedd yn dod allan yn y llaeth. Flynyddoedd lawer wedyn aeth rhywun i gloddio am y ffynnon gan obeithio gwneud lle i ymdrochi ynddi. Digiodd y ffynnon ac ymddangosodd dros ffin y perchennog ar dir rhywun arall. Mae Ffynnon Cnydiw gerllaw.
Erwyd Howells, Capel Madog, Aberystwyth.
LLYGAD Y FFYNNON Rhif 11 Nadolig 2001
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffccffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffc
FFYNHONNAU ARDAL DOLGELLAU
Eirlys Gruffydd
FFYNNON LLAWR DOLSERAU / FFYNNON Y CAPEL
(SH759199) (SH751225)
GWELER LLANFACHRAETH
LLYGAD Y FFYNNON Rhif 19 Nadolig 2005
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffccffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffc
Ffynnon Gwenhidiw
Gwelodd Erwyd Howells, Ponterwyd, y cyfeiriad isod at Ffynnon Gwenhidiw yn Cymru (1896). Gofynnodd tybed a oes mwy o wybodaeth amdani gan aelodau o Gymdeithas Ffynhonnau Cymru?
Gwyddis lle mae ffynnon Gwenhidiw. Y mae, neu yr oedd yng nghlawdd gardd amaethdy Ty Isa’r Blaenau, fry ar ochr y mynydd ar y dde wrth i chi fynd o Ddolgellau i ben y Garnedd Wen. Yn ei hymyl y mae Ucha’r Blaenau, hen gartref Rhys Jones. Yr wyf yn deall fod y ffynnon wedi ei chau yn awr; feallai fod ei rhin yn denu rhai i ddifrodi’r caeau. Byddai clod mawr iddi am atal loesau y crydcymalau, ac yn esmwytho gofid esgyrn toredig y mae rhai’n fyw heddyw sydd yn tystio eu bod wedi cael gwellhad rhyfeddol trwy ei rhin. Byddai muriau o’i chwmpas unwaith, ond mae y rheini wedi eu tynnu.
(Tybed a oes rhywun a all rhoi cyfeirnod map i’r ffynnon hon? Byddwn yn ddiolchgar o gael clywed gennych. – GOL.)LLYGAD Y FFYNNON Rhif 20 Haf 2006
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffccffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffc
Ffynnon Fair
Dolgellau
(SH727175)
Mae cynlluniau ar droed i adfer Ffynnon Fair (SH727175) yn Nolgellau. Gobeithiwn gael rhagor o wybodaeth am y ffynnon hon yn y dyfodol. Diolch i Griff Jones, Blaenau Ffestiniog am y llun hwn ohoni.
LLYGAD Y FFYNNON Rhif 20 Haf 2006
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffccffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffc
O GWMPAS Y FFYNHONNAU
FFYNNON FAIR, DOLGELLAU
(SH727175)
Aeth aelodau o Gymdeithas Ffynhonnau Cymru i Ddolgellau ar Awst 24ain i gyfarfod â chriw brwdfrydig sy’n awyddus i lanhau ac adfer Ffynnon Fair. Maent wedi casglu gwybodaeth hanesyddol am y ffynnon ac wedi darganfod bod to drosti ar un adeg. Adeiladwyd waliau o’i chwmpas tua 1837 ac fe’i hatgyweiriwyd yn 1850. Roedd wedi cael ei hesgeuluso erbyn 1890 fodd bynnag. Mae hyn yn dangos yn glir bod angen gofal a chynnal a chadw cyson ar ffynnon, fel pob adeilad arall. Ni ddylsem ofni mynd ati i adfer ffynnon. Mae hyn yn angenrheidiol er mwyn sicrhau y bydd yn goroesi ein cyfnod ni. Daethpwyd o hyd i ddarnau arian o gyfnod y Rhufeiniaid yn y ffynnon rai blynyddoedd yn ôl. Bellach mae cynlluniau ar y gweill i geisio cael arian i adfer y ffynnon arbennig hon a oedd yn enwog am ei gallu i wella’r crydcymalau.
Mae gwaith cloddio a glanhau sylweddol wedi digwydd ar safle’r ffynnon yn ddiweddar ac edrychwn ymlaen at gael adroddiad llawn ar y gweithgareddau yn Llygad y Ffynnon yn y dyfodol.
LLYGAD Y FFYNNON Rhif 21 Nadolig 2006
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffccffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffc
O
GWMPAS Y FFYNHONNAU
FFYNNON FAIR DOLGELLAU: (SH727175)
Mae’r cyfeillion wedi cael arian i ailadeiladu’r ffynnon, ac mae’r gwaith yn mynd rhagddo ar hyn o bryd.
LLYGAD Y FFYNNON Rhif 23 Nadolig 2007
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffccffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffc
ADFER FFYNNON FAIR DOLGELLAU
Ken Lloyd Gruffydd
Bu cyfeillion
Ffynnon Fair yn nhref Dolgellau (SH727175) wrthi’n brysur yn adfer y ffynnon a
bellach mae’r gwaith wedi ei gwblhau. Gallwch ddod o hyd i’r ffynnon drwy
ddilyn Ffordd Cader Idris allan o Sgwâr Eldon. Cyn dod at gapel
Yn 1907 disgrifiwyd Ffynnon Fair gan
hanesydd lleol fel adfeilion, ac roedd yn annog y dylid mynd ati i gymryd
diddordeb ynddi a’i thacluso. ‘Mae yn sicr gyda ychydig
o ymdrech a gwelliantau
y
gallesid gwneud y lle hwn yn atyniadol iawn.’
Aeth canrif heibio cyn i’r freuddwyd
gael ei gwireddu ac yn 2007 cymerodd Cymdeithas Treftadaeth Dolgellau y
cyfrifoldeb o’i hatgyweirio a’i glanhau. Mae’n werth ei gweld unwaith eto.
Credir bod hon yn ffynnon hen iawn oherwydd bod bathodynnau o gyfnod y
Rhufeiniaid wedi cael eu darganfod ar y llwybr sy’n rhedeg heibio iddi.
Perthyn un ohonynt i gyfnod yr Ymerawdwr Trajan (O.C. 98-117) a’r llall i
gyfnod ei olynydd Hadrian (O.C.117-138). Yn ystod y cyfnod yma gwyddom i filwyr
breswylio’n barhaol yn y caerau cyfagos megis Caer Gai, Brithdir, Tomen-y-mur
ac o bosib Llanfor ger Y Bala.
Daeth y ffynnon yn fan cysegredig yn y
Canol Oesoedd. Defnyddid y dŵr ohoni i’w yfed, i fedyddio ac i wella amrywiol
anhwylderau yn enwedig y crudcymalau. Awgryma’r
ffaith iddi gael ei chysegru i’r Forwyn Fair mai yn ystod cyfnod y Normaniaid
y cafodd ei sefydlu ond mae’n bosib bod enw sant Celtaidd arni cyn hynny. Yn y
cyfnod Modern Cynnar dywedir iddi gael ei hatgyweirio yn 1838 ac wedyn tua 1850
pan godwyd wal o’i chwmpas a tho drosti. Erbyn heddiw dim ond un wal uchel
sydd iddi gyda gât haearn wedi ei chloi yn arwain at y grisiau sy’n mynd i
lawr at y dŵr. Dywedir iddi fod mewn bri mawr oddeutu 1875 ond erbyn diwedd y
bedwareddd ganrif ar bymtheg roedd wedi ei hesgeuluso’n arw. Aeth pethau o
ddrwg i waeth yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf ac yn 1928 fei disgrifiwyd fel hyn:
‘Mae’n
awr yn ddi-ddefnydd
ac wedi ei hanner tagu
ben pan drefnwyd i gael cyflenwad o Lyn Cynwch.’
Os cewch gyfle ewch i ymweld â’r
ffynnon . Mae’n werth yr ymdrech i gyrraedd ati. Mae’n bosib mynd mewn car
hefyd gan bod amryw o dai gerllaw iddi.
Heb fod yn bell o
Ffynnon Fair mae
Ffynnon
Llygaid y dywedir bod ei dŵr yn cryfhau’r golwg . Tybed nad oes modd ystyried
a ellid gwella’r amgylchedd o gwmpas y ffynnon hon hefyd?
Mae nifer o ffynhonnau diddorol eraill yn ardal Dolgellau megis
Ffynnon
Llawr Dolserau (SH759199) a
Ffynnon y Capel, Llanfachraeth.(SH751225) Mae
cynlluniau ar y gweill i’w hadfer hwythau hefyd. Ymhlith ffynhonnau eraill yr
ardal nad yw eu lleoliad yn hollol wybyddus i ni ar hyn o bryd mae
Ffynnon y
Gaer, oedd yn iachusol i lygaid poenus. Dywedir bod hon rhwng Llwyn Cleini a
Ffynnon Cnidw neu Ffynnon Gwenhudw. Mae’r
ffynnon olaf hon ger Tŷ
Blaenau rhwng Dolgellau a’r Garnedd Wen ac roedd yn enwog am wella’r
crudcymalau. Ffynhonnau meddyginiaethol oedd
Ffynnon Cleini a Ffynnon y Gro ger
yr afon Wnion.
LLYGAD Y FFYNNON Rhif 24 Haf 2008
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffccffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffc
O
GWMPAS Y FFYNHONNAU
FFYNNON FAIR, DOLGELLAU
Yn Y Cymro ar Fedi 26ain 2008 cyhoeddwyd fod y gofal am Ffynnon Fair, Dolgellau wedi ei chyflwyno i Gyngor y Dref. Cafwyd cymorth ariannol gan Cyncoed, Cynllun y Comisiwn Coedwigaeth a llwyddodd Partneriaeth Dolgellau i brynu Coedlan Ffynnon Fair ar ochr ddeheuol y dref. Cafodd y ffynnon ei hatgyweirio ac mewn seremoni Ddydd Sul, Med 21ain rhoddwyd hi i ofal y cyngor.
Gwelwn yma enghraifft wych o gymdeithas hanes leol yn mynd ati i geisio nawdd i adfer ffynnon fendigedig a oedd mewn cyflwr truenus. Bellach, a’r ffynnon yng ngofal y Cyngor, dylai gael gofal a gwaith cynnal a chadw cyson. Llwyddwyd i ddenu nawdd ariannol am fod y ffynnon yn rhan o goedlan ddymunol iawn. Tybed a oes yma neges i bentrefi a threfi eraill? Os gellir cyplysu ffynnon gyda phrosiect llwybrau neu goedlan mae’n haws denu nawdd ar gyfer ei hadfer.
LLYGAD Y FFYNNON Rhif 25 Nadolig 2008
cffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffccffccffccffccffccffccffccffccffccfcffcffc