FFYNHONNAU GWENT

gan Eirlys Gruffydd

Flynyddoedd yn ôl, y tro diwethaf y bu’r Eisteddfod Genedlaethol yng Nghasnewydd, aethom fel teulu i ymweld â nifer o ffynhonnau’r fro. Eleni gobeithiwn fedru gwneud rhywbeth tebyg gan ei bod yn hen bryd bellach i’r drydedd gyfrol yn y gyfres Ffynhonnau Cymru – Ffynhonnau’r De ymddangos. Dyma hanes rhai o ffynhonnau’r fro a’r traddodiadau sy’n perthyn iddynt.

Buom yn ymweld â Threlech a synnu a rhyfeddu at y tair carreg anferth sydd i’w gweld yno ond mae ffynhonnau’r ardal yn hynod ddiddorol hefyd. Yn ôl traddodiad roedd yma unwaith naw o ffynhonnau a phob un yn cael eu bwydo gan darddiadau gwahanol ac yn gwella amrywiaeth o afiechydon. Erbyn hyn dim ond pedair ffynnon sydd yn bodoli. Roedd Edward Lhuyd yn gwybod amdanynt gan fod llawer o bobl yn tyrru atynt i wella scyrfi, colic ac anhwylderau eraill a daeth y ffynhonnau haearn yn enwog yn y ddeunawfed ganrif.

Mae’r pedair ffynnon yn weddol agos i’w gilydd a Ffynnon Ann neu’r Ffynnon Rinweddol (SO504052) yw’r enwocaf ohonynt. Ffynnon â haearn yn ei dŵr yw hi ac yn y mur o’i chwmpas mae seddau i bobl eistedd arnynt a dau gilfan Mae’r tarddiad yn codi oddi mewn i fwa o gerrig dwy droedfedd o led a silff o’i gwmpas a basn crwn dwy droedfedd ar draws i ddal y dŵr. Mae gwaith cerrig cywrain a chadarn o gwmpas y ffynnon. Yma roedd yn arferiad i daflu carreg i’r dŵr a gwneud dymuniad. Pe na ddeuai ond ychydig o swigod i’r wyneb byddai’n rhaid aros cryn dipyn cyn i’r dymuniad gael ei wireddu. Pe bai llawer o swigod yn ymddangos deuai’r dymuniad yn ffaith mewn fawr ddim o amser. Pe na ddeuai swigod o gwbl yna ofer y dymuno a’r dyheu.

Roedd yn gred gyffredinol bod amhuro dŵr ffynnon yn sicr o ddwyn cosb i’w ganlyn. Ceisiodd ffermwr a oedd yn berchennog ar y tir lle tarddai’r ffynhonnau eu cau, ar wahân i un, a’i defnyddio i’w fantais bersonol ef ei hun. Un diwrnod, fodd bynnag, daeth wyneb yn wyneb â dyn bychan o gorffolaeth yn ymyl y ffynnon a dywedodd hwnnw wrtho y câi ei gosbi am wneud hynny ac na fyddai dŵr yn llifo ar ei dir byth wedyn. Ailagorodd y dyn y ffynhonnau a llifodd y dŵr ar ei dir unwaith yn rhagor. Nid yw’n syndod clywed fod cred yn bodoli yn ardal Trelech fod y Tylwyth Teg yn dawnsio o gwmpas y ffynhonnau ar noswyl Gŵyl Ifan ac yn yfed y gwlith o flodau cloch yr eos a oedd yn tyfu o gwmpas y ffynhonnau.

Mae yna dri lle o’r enw Llangybi yng Nghymru: yng Ngwynedd (SH4241), yng Ngheredigion (SN6053) ac yng Ngwent (ST3796) ac mae ffynnon wedi ei chysegru i’r sant yn y tri lle. Mae hanesion am Cybi Sant a ffynhonnau sy’n gysygredig iddo ym Môn hefyd. Gellir dod o hyd i Langybi (Gwent) wrth ddilyn y ffordd B4596 am dair milltir i’r de o Frunbuga. Mae’r ffynnon yno gerllaw’r eglwys ac mae pwmp o’i blaen. Gall fod yn anodd i’w darganfod gan fod tyfiant drosti ac mae’n edrych fel rhan o’r clawdd wrthi i chi gerdded i lawr y ffordd gyda mur deheuol y fynwent. O edrych arni’n fanwl gwelir bod gwaith cerrig cywrain iddi a’i bod ar ffurf bwa. Hyd y gwyddom nid oes hanes na thraddodiadau am y ffynnon hon wedi goroesi ond mae’n debygol iawn mai ohoni hi y ceid dŵr i fedyddio yn yr eglwys a’i bod hefyd wedi diwallu angen y pentrefwyr am ddŵr ar un adeg gan fod pwmp wedi ei osod yn ei hymyl.

Gellir gweld Ffynnon Dewdrig (ST524912) ger cornel ogledd-ddwyreiniol Mathern House ym mhentref Matharn (Mathern) ar y tir gwastad ger aber afon Hafren rhwng Casnewydd a Chas-gwent. Brenin Morgannwg a sant oedd Tewdrig a’i fab Meurig hefyd yn frenin ac yn sant. Pan oedd Tewdrig yn hen trosglwyddodd frenhiniaeth Morgannwg i Meurig ac aeth i fyw i Dyndyrn (Tintern) fel meudwy. Yno ymddangosodd angel iddo gan ddweud bod gelynion i Gristnogaeth, y Sacsoniaid, wedi dod i’r ardal a bod angen iddo fynd i ganol y brwydro er mwyn eu dychryn. Pe gellid eu goresgyn byddai heddwch am ddeg mlynedd ar hugain yn ystod teyrnasiad Meurig. Cafodd Tewdrig wybod hefyd y byddai yntau’n cael ei glwyfo’n ddrwg ger Rhyd Tyndyrn. Serch hynny gwisgodd ei arfwisg a marchogaeth ar flaen ei fyddin i wynebu’r gelyn. Roedd gweld Tewdrig yn ddigon i ddychryn y Sacsoniaid ond wrth ddianc o flaen y Cymry taflodd un o’r gelynion waywffon at Tewdrig a’i glwyfo’n arw. Fe’i cludwyd at lannau afon Hafren i Fatharn a lle bynnag yr arhosodd ar ei daith tarddodd ffynnon i olchi ei friwiau. Dyna’n union digwyddodd ym Matharn lle y golchwyd ei glwyfau mewn ffynnon unwaith yn rhagor, ond er gwaethaf hyn bu Tewdrig farw. Galwyd y ffynnon arbennig hon yn Ffynnon Dewdrig. Enw arall ar Fatharn yw Merthyr Tewdrig. Yma hefyd y codwyd eglwys dros y fan lle’i claddwyd ac mae wedi ei chysegru iddo. Mae muriau isel o gerrig nadd o gwmpas y ffynnon a saith o risiau cerrig yn mynd i lawr at y dŵr. Mae’r taddiad yn codi oddi mewn i ogof fechan yn y graig ac adeiladwyd bwa o gerrig o flaen yr ogof. Mae’n ffynnon ddofn a chodwyd ffens o bren o’i chwmpas a mynedfa wedi ei chloi ynddi er mwyn cadw plant ac anifeiliaid rhag mynd i’r ffynnon.

11 Nadolig 2001 

Ym mhlwyf Matharn, dim ond rhyw filltir a hanner i’r de-orllewin o Gas-Gwent, mae lle o’r enw Pwll Meurig (ST5192) ac yma mae Ffynnon Meurig. Yn ôl un traddodiad hynafol roedd boncyff go fawr yn arfer bod yn y ffynnon a’r bobl yn sefyll arno i olchi eu hwynebau. Pan ddeuai llanw uchel y gwanwyn byddai dŵr o afon Hafren yn dod i fyny i’r ffynnon ac yn cludo’r boncyff i’r môr ond ymhen pedwar diwrnod dychwelai’r boncyff yn wyrthiol i’r ffynnon unwaith eto! Er mwyn ceisio gwrthbrofi fod rhywbeth y tu hwnt i’r cyffredin yn digwydd i’r boncyff cymerodd rhyw ddyn lleol y pren o’r ffynnon a’i gladdu, ond o fewn pedwr diwrnod roedd y boncyff wedi dychwelyd i’r ffynnon ac ymhen mis roedd y dyn a fu mor haerllug â chladdu’r boncyff wedi marw.  

Ar dir Plas Llanofer roedd Ffynnon Gofer (SO31 08) ac roedd ganddi’r enw o fedru gwella cloffni. Byddai’n arferiad i gleifion adael eu baglau a’u ffyn ger y ffynnon fel arwydd o’u gwellhad. Yn agos i Lanofer roedd Ffynnon Angoeron ac arferid taflu pinnau wedi eu plygu yn ogystal â botymau fel offrwm i’r ffynnon cyn gwneud dymuniad ond nid oedd cadw’r dymuniad yn gyfrinach neu ni châi ei gwireddu. Yn ardal Llandeilo Bertholau (SO3116) roedd nifer o ffynhonnau pwerus a rhinweddol yn ôl Edward Lhuyd. Roedd rhai ar y bryniau ac eraill ar y dolydd a gallent wella amrywiaeth o afiechydon ac anhwylderau megis clwyfau a doluriau crawnllyd a lludiog yn ogystal â symud defaid a brychni haul oddi ar y croen.

Mae llawer o ffynhonnau diddorol yng Ngwent megis Ffynnon Ffraid ger eglwys Ynysgynwraidd (Skenfrith) (SO4520) a gysegrwyd i’r santes, a Ffynnon Bedr rhyw dri chan llath i’r de-ddwyrain o eglwys Bryngwyn, ardal ym mhlwyf Llan-arth Fawr (SO3909). Gobeithiwn gael cyfle i ymweld â rhai ohonynt yn ystod mis Awst a dod i wybod mwy am ffynhonnau Gwent.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 16 Haf 2004

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc