Mamheilad (SO298052)

FFYNHONNAU SIR FYNWY

Ffynnon Angoeron, Mamheilad (SO298052)

Mae Sir Fynwy yn sir gyfoethog ei ffynhonnau fel pob sir arall yng Nghymru. Rhaid cyfaddef, fodd bynnag, bod yr ardal yn ddieithr i lawer ohonom. Ein colled ni yw hynny a hwyrach y bydd ymweliad yr Eisteddfod Genedlaethol â'r sir eleni yn gyfle i ni ddod i adnabod yr ardal yn well.

Plwyf diddorol yw Goytre Fawr sy'n cynnwys pentrefi bychain fel Mamheilad, Penperlleni, Felinfach, Nant-y-deri a Pencroesoped. Mae ardal Mamheilad yn gyfoethog ei ffynhonnau a hanes difyr iawn iddynt. Ger y pentref mae Ffynnon Angoeron. Credir mai ystyr yr enw anarferol hwn yw ffynnon sydd â dŵr yn anghyffredin o oer ynddi. Mae ei lleoliad yn anghysbell. Mae ar lethrau dwyreiniol Garn Clochdy ar ochr mynydd Llasgarn dau gan droedfedd islaw copa'r mynydd. Gellir ei gweld ar fin hen ffordd sy'n arwain o Lanofer i Drefethin. O gwmpas y ffynnon mae arwyddion o adeiladau fel pe bai yma unwaith bentref bychan. Ffynnon gilfachog yw hon wedi ei hadeiladu i mewn i ochr y llethr a cherrig sgwâr o boptu iddi a charreg fawr ar ei phen. Mae ochrau a'r to yn goleddu i mewn i'r llethr ac yn ddwy droedfedd o led. O wyneb y dŵr i do'r ffynnon mae'n ddwy droedfedd a hanner. Ger y ffynnon mae carreg enfawr sy'n gwneud sedd bron i bedair troedfedd o hyd a throedfedd a hanner o uchder. Ceir cyfeiriad at y ffynnon mor bell yn ôl a'r bedwaredd ganrif ar ddeg. Cafodd ei galw'n Ffynnon Rhufeinig ac yn Ffynnon Ofuned neu wishing well yn Saesneg. Pan aed ati i'w glanhau yn 1890 daethpwyd o hyd i nifer fawr o binnau a phennau crynion iddynt, hoelen, pwt o bensil, ychydig o fotymau a broitch copr. Tybed beth sy ynddi erbyn hyn? Gyferbyn â thafarn y Bedol ym Mamheilad mae llwybr cyhoeddus ac yn wythdegau'r ganrif ddiwethaf roedd arwydd yno yn cyfeirio'r cerddwyr at y ffynnon.

Bu helynt mawr yn ymwneud â ffynnon digon cyffredin ym mhlwyf Goytre Fawr yn 1873. Y Rheithor, y Parchedig Thomas Evans a dynnodd y pentrefwyr i'w ben. Roeddynt wedi arfer cael dŵr bob dydd o ffynnon ar dir fferm arbennig ond yna prynodd y Rheithor y fferm. Un bore ym mis Mai aeth gwraig weddw o'r enw Mrs Waite, oedd yn byw mewn bwthyn gerllaw'r ffynnon, i nôl dŵr fel yr arferai wneud ond fe'i rhwystrwyd gan y Rheithor. Dwedodd wrthi na chai ddŵr o'r ffynnon nes iddi symud ei phlant o ysgol, oedd yn ei farn o, yn wrthwynebus i'r eglwys, ac anfon y plant i'r ysgol oedd o dan ei ofal ef. Gwrthododd Mrs Waite wneud hynny a rhwystrodd y Rheithor hi rhag cael dŵr o'r ffynnon a dyna fu dechrau'r helynt. Galwodd y Rheithor am ddynion i lanw'r ffynnon â cherrig y diwrnod hwnnw. Bore drannoeth daeth gweithwyr oedd yn torri coed yn y goedwig gyfagos at y ffynnon i dorri eu syched a chliriwyd y cerrig o'r ffynnon er mwyn iddynt gael mynd at y dŵr. Roedd y Rheithor yn flin iawn a llanwyd y ffynnon eilwaith â cherrig. Bore drannoeth, yn blygeiniol, casglodd y pentrefwyr at ei gilydd, mynd at y ffynnon, ei hail-agor a chario'r cerrig o'r safle.

Ar 26 Mehefin cyflogodd y Rheithor nifer fawr o weithwyr a llanw'r ffynnon a chymaint o gerrig fel nad oedd modd ei defnyddio eto ond ar 4 Gorffennaf daeth y pentrefwyr yno, a chydag ymdrech fawr llwyddwyd i glirio'r ffynnon. Cyn pen diwedd y dydd, fodd bynnag, roedd y Rheithor wedi gorchymyn i'w weithwyr gau'r ffynnon unwaith eto. Rhoddwyd mwy o gerrig drosti ar 8 Gorffennaf a'r 9fed. Ar Awst 16 daeth y pentrefwyr at y ffynnon a llwyddo i symud y cerrig a chael dŵr yfed ohoni. Roeddynt yn ddiolchgar o'i gael gan nad oedd ffynnon arall mor agos nac mor gyfleus i'w cartrefi. Pan welodd y Rheithor nad oedd y fath bentwr o gerrig yn ddigon i gau'r ffynnon gwnaeth rhywbeth ffiaidd. Roedd y ffynnon wedi ei hagor ar y Sadwrn. Am hanner nos y Sul canlynol gorchmynnodd y Rheithor i wastraff dynol o dŷ bach y rheithordy ac o dai bach bythynnod cyfagos i gael ei daflu i'r ffynnon. At hyn fe dorrwyd poteli a lluchiwyd y gwydr ar ben y gymysgfa ac ychwanegu tar ato yn ogystal. Erbyn bore Llun roedd y drewdod yn annioddefol ac aeth y plismon o'r pentre' at safle'r ffynnon i weld beth oedd yn achosi'r fath beth. Gorchmynnodd y Rheithor i ddynion lwytho cerrig i'r ffynnon a bu o a'i wraig yn eu gwylio'n gweithio drwy'r dydd. Rhoddwyd diod feddwol i'r gweithwyr gan y Rheithor o'i dafarn yn Nant-y-deri. Cyflogwyd dynion i gau'r ffynnon a buont yn gweithio yno am bythefnos gan gario tua mil o dunelli o gerrig i safle'r ffynnon. Galwodd y plwyfolion y pentwr yn Garn y Rheithor.

Daeth yr achos i sylw'r pwyllgor oedd yn gofalu am iechyd y cyhoedd yn ardal Pont-y-pŵl ond ni wnaed dim i wrando ar gwynion y pentrefwyr ac adfer y ffynnon. Ar 2 Medi ysgrifennwyd at gadeirydd y pwyllgor ar ran y bobl yn gresynu nad oedd dim wedi ei wneud. Roedd y bobl yn barod i agor y ffynnon ac i swyddog o'r pwyllgor fod yn bresennol i weld beth oedd ynddi. Ni chafwyd ateb i'r llythyr a arwyddwyd gan 64 o'r plwyfolion. Serch hynny gwahoddwyd rhai ohonynt i ymddangos gerbron y bwrdd i adrodd hanes y difwyno a fu ar y ffynnon, Roedd y Rheithor yn gwadu popeth. Doedd yna ddim ffynnon, meddai, felly sut fedrai'r dŵr gael ei ddifwyno a doedd a wnelo fo na'i weithwyr ddim oll â'r peth. Er mwyn sicrhau fod pawb yn gwybod beth oedd wedi digwydd cyhoeddwyd yn y Pontypool Free Press fod y ffynnon i'w hailagor ar 26 Hydref a bod croeso i bawb ddod i weld drostynt eu hunain beth a wnaed iddi. Ar 27 Hydref ymddangosodd yr adroddiad canlynol yn y papur:

Ddoe gweithredodd plwyfolion Goytre Fawr eu bwriad i agor ffynnon ar y cae main a gaewyd gan y Rheithor, Y Parchedig Thomas Evans, ym mis Mai. Am bump o'r gloch y bore casglodd rhyw bymtheg ar hugain o ffermwyr ac eraill yn Penperlleni a gorymdeithio oddi yno i'r ffynnon. Disgwylid y byddai gwrthwynebiad chwyrn i hyn gan ddynion a gyflogwyd gan y Rheithor, a daeth yr Arolygydd Macintosh a'r Arolygydd Freeman o'r Fenni yno er mwyn osgoi unrhyw gythrwfl. Roedd yr Heddwas Allen o Lanofer a'r Heddwas Lawrence eisoes wedi bod yn aros yn Nant-y-deri a hynny ar gost y Rheithor. Ychydig cyn y diwrnod a glustnodwyd i agor y ffynnon roedd y Rheithor wedi gorchymyn i'w weithwyr osod hyd yn oed mwy o gerrig drosti a chodi ffens gref o gwmpas y safle.

Llwyddodd y plwyfolion i fynd i'r cae main a thrwy'r ffens heb ei malu a dechreuwyd gweithio'n ddiwyd i symud y cerrig. Yr un i godi'r garreg gyntaf oedd Mrs Waite a fu'n faen tramgwydd i'r Rheithor yn y lle cyntaf, a'i safiad arwrol dros ei hawl i ddewis i ba ysgol i anfon ei phlant a fu'n achos yr holl helynt. Wrth i'r cerrig lithro'i lawr ochr y garn gellid clywed eu sŵn gryn bellter i ffwrdd. Wedi pum awr o waith daeth y dynion at y ffynnon a chafwyd prawf o'r modd y llygrwyd y dŵr. Wedi i'r cerrig a gwreiddiau'r coed a ddefnyddiwyd i'w llanw cael eu clirio daeth y dynion ar draws y carthion a'r gwydr toredig roedd y Rheithor wedi gwadu eu bodolaeth. Roedd y drewdod yn annioddefol.

Gan fod y Rheithor wedi gwrthod adfer y ffynnon i'r pentrefwyr gael ei defnyddio, casglwyd digon o arian gan y plwyfolion i fynd a'r mater i'r llys sirol a chytunwyd ar ddiwrnod i wrando'r achos. Ond cyn hynny llwyddodd y Rheithor i symud yr achos i Gwrt y Siacer (Court of Exchequer) gan y mynnai na chai gyfiawnder mewn llys lleol. Aeth y cyfreithwyr a gyflogwyd gan y plwyfolion ati i baratoi ymladd yr achos yn y Brawdlys ym Mynwy. Unwaith eto aeth y Rheithor â'r achos i lys yn Llundain, gan osgoi dod â'r achos i gyfraith. Gan fod ganddo arian roedd yn gallu gwneud hyn a doedd gan y plwyfolion ddim modd i'w rwystro. Ceisiodd y Rheithor liniaru rhywfaint ar y sefyllfa drwy roi ffynnon arall iddynt yn y goedwig ond dywedwyd mai pydew oedd yn dal dŵr yn unig oedd hwn ac nad oedd tarddiad yno a'i fod yn sychu yn yr haf pan oedd mwyaf o eisiau dŵr. Mae'r hanes yma'n dangos yn glir pa mor bwysig oedd ffynhonnau cyffredin i bobl ers talwm a'u bod yn barod i ymladd i'r eithaf i sicrhau cyflenwad o ddŵr pur i'w yfed.

Yn Llygad y Ffynnon 28 clywyd am yr hyn ddigwyddodd yn 1873 pan gaeodd Y Parchedig Thomas Evans, Rheithor y Goytre, Ffynnon y Cae Cul, ffynhonnell ddibynadwy a digonol o ddŵr pur a fu yn disychedu’r pentrefwyr am genedlaethau. Mae’n ymddangos ar ôl ymchwil pellach mai addysg i’r plant oedd asgwrn y gynnen a dyfodd yn gweryl sarrug rhwng y gŵr parchedig a’i blwyfolion. Roedd y Rheithor yn gefnogol iawn i’r National School - ysgol eglwys - ond roedd ymgais leol i sefydlu Board School - sef ysgol heb fod o dan reolaeth eglwysig. Anfonodd gwraig o’r enw Louisa Waite ei phlant i’r ysgol nad oedd y Rheithor yn ei ffafrio. Cyfarfu’r ddau pan oedd Mrs Waite yn mynd i’r ffynnon a derbyniodd gerydd gan y Rheithor a’i gorchymyn i symud ei phlant yn ôl i’r ysgol eglwys yn ddiymdroi. Gwrthododd Mrs Waite ac fel canlyniad aeth y Rheithor ati i gau’r ffynnon drwy ei llanw a charthion dynol, gwydr a thunelli o gerrig. Wedi ymchwil pellach yn nhudalennau’r Pontypool Free Press gwelwn fod y Rheithor wedi cynnig ffynnon arall iddynt- the Well in the Wood- ffynnon yn y goedwig nad oedd yn ddim mwy na phwll lleidiog o ddŵr a llysnafedd gwyrdd ar ei wyneb. Cytunodd y Rheithor i geisio dyfnhau’r ffynnon hon ond nid oedd tarddiad naturiol ynddi, dim ond lle i’r dŵr gronni. Roedd ffynnon arall ar gael iddynt - y Ffynnon Ddu - oedd ar dir dyn o’r enw Henry Mathews, ond roedd hwn yn gyfaill i’r Rheithor ac aeth ati i geisio cau pob llwybr a arweiniai at y ffynnon gyda drain a mieri. Roedd hon yn ffynnon ddibynadwy mewn tywydd sych. Aeth gwraig o’r enw Mrs Jenkins, Tydomen ati i glirio ffos ar ei thir lle'r oedd dŵr o Ffynnon Ddu yn goferu er mwyn i’r pentrefwyr gael mynediad at y dŵr.

Cynhaliwyd cyfarfod o Bwyllgor Iechyd Pont-y-pŵl ar Fedi 29ain a rhoddwyd deiseb gan nifer sylweddol o’r ardalwyr yn cwyno nad oedd ganddynt ddŵr glân i’w yfed. Nodwyd for y ffynnon a ddefnyddiwyd ganddynt a chan eu hynafiaid am genedlaethau wedi ei difwyno gan y Rheithor a’i chladdu o dan dunelli i gerrig. Roedd llwybrau cyhoeddus a fu’n fan tramwyo at y ffynhonnau ers cyn cof wedi eu cau’n fwriadol. Gofynnwyd i’r pwyllgor edrych i mewn i’r mater. Penderfyniad y pwyllgor oedd y dylai’r mater gael ei dynnu i sylw’r awdurdodau yn Llundain oedd yn arolygu gwaith y byrddau iechyd lleol. Aeth y Rheithor oddi cartref am dair neu bedair wythnos ond gofynnodd i’r heddlu anfon cwnstabliaid i gadw’r heddwch yn y fro. Roedd yn amlwg fod gan y Rheithor bobl oedd o’i blaid gan fod hanes am ei haelioni ar ei gost ei hun i blant y National School yn cael sylw yn y papur at Hydref yr 11eg. Tra roedd y Rheithor oddi cartref aeth y pentrefwyr ati i geisio cloddio drwy’r cerrig at y ffynnon a hynny ym mhresenoldeb aelodau o’r Pwyllgor Iechyd. Wedi pum awr o waith caled gwelwyd fod y ffynnon yn llawn carthion a gwydr er bod y Rheithor wedi gwadu hynny. Pan ddychwelodd y Rheithor caewyd y ffynnon a gosod ychwaneg o gerrig drosti.

Yn Ionawr 1874 ymddangosodd adroddiad cryf o blaid y Rheithor yn y papur. Dywedwyd ei fod wedi gwasanaethu’r fro am ddeng mlynedd ar hugain a rhoddwyd anrheg o ddysgl arian iddo gan y plwyfolion. Llofnododd cant a hanner ohonynt ddeiseb oedd yn dweud fod bywyd y Rheithor wedi bod yn ddilychwyn a’u bod yn gobeithio y cai ef a’i briod flynyddoedd llawr eto yn eu plith.

Ym mis Ebrill llosgodd tŷ Mrs Louisa Waite i lawr. Erbyn hyn roedd hi’n adnabyddus fel yr arwres a heriodd y Rheithor a chychwyn yr holl helynt am Ffynnon y Cae Cul. Ond nid oedd unrhyw amheuaeth mai damweiniol hollol oedd y tân. Roedd ei mab wyth oed wedi bod yn chwarae â brigyn oedd yn fud losgi y tu allan i’r tŷ ac aeth y to gwellt yn wenfflam. Llwyddwyd i achub peth o’r dodrefn ac ni anafwyd neb ond doedd dim ond y muriau duon ar ôl wedi’r digwyddiad.

Roedd haf 1874 yn un sych a phoeth a’r ardalwyr yn dioddef. Roedd dwy o’r tair ffynnon oedd ar gael iddynt bellach yn sych a nodwyd mai dim ond Ffynnon y Cae Cul oedd yn ddibynadwy yn ystod cyfnodau o sychder. Daeth yr achos o flaen Brawdlys Mynwy ar Awst 4ydd. Roedd y plwyfolion wedi llwyddo i godi digon o arian i dalu £150 i dwrnai i’w cynrychioli. Cafwyd adroddiad yn y papur am Awst 15fed. Yn ôl y Barnwr Piggott dylai’r mater gael ei ddatrys ar fyrder. Addawodd y cyfreithiwr oedd yn cynrychioli’r Rheithor y byddai’r gŵr parchedig, ar ei gost ei hun, yn sicrhau cyflenwad o ddŵr pur a digonol i’r pentrefwyr mewn man cyfleus ger y ffordd fawr yn y pentref. Ni ddylai’r pentrefwyr edrych ar yr addewid fel buddugoliaeth ond fel ymgais gan y Rheithor i gael heddwch a chytgord yn y fro unwaith eto. Dwedodd y barnwr bod rhaid parchu hawl sylfaenol pobl i gael dŵr yfed ac y dylid gadael i’r dŵr lifo i’r pentref lle gallai’r bobl ei ddefnyddio. Awgrymodd y dylai’r Rheithor dalu am bwmp i godi’r dŵr pe bai angen hynny. Roedd y mater i fynd ymlaen i gael ei gynnwys mewn dogfen gyfreithiol yng Nghaerwrangon.

Ymddangosodd adroddiad pellach ym mhapur Awst 29. Mewn cyfnod o sychder mae’r awdur yn cwyno fod dŵr glân a phur Ffynnon y Cae Cul yn llifo drwy bibellau i’r ddaear lle gall neb ei gael a phobl yn dihoeni oherwydd diffyg dŵr. Roedd y Barnwr yn disgwyl y byddai’r Rheithor wedi mynd ati ar unwaith i gael dŵr i’r pentrefwyr ond nid felly y bu. Dylai’r Rheithor fod wedi ail-agor Ffynnon y Cae Cul ac adfer y cyflenwad i’r pentrefwyr. Ddechrau Hydref ymddangosodd llythyr wedi ei arwyddo gan Un o’r Goytre. Roedd y Rheithor wedi gorchymyn i dwll gael ei gloddio ar ochr y ffordd fawr i gronni dŵr oedd yn llifo ar wyneb y tir. Tir Syr Joseph Bailey oedd yn ffinio ar Goedwig Bailey oedd hwn ac nid oedd yn eiddo i’r Rheithor. Sut felly yr oedd ganddo’r hawl i wneud y fath beth? Ai cyfrifoldeb Syr Joseph fyddai cynnal a chadw’r cyflenwad dŵr i’r dyfodol? Roedd y Rheithor wedi llwyddo i osgoi’r cyfrifoldeb mewn modd anghyfrifol. Nid oedd tarddiad naturiol lle cloddiwyd y pydew ac ni allai hyn wneud iawn am golli’r dŵr pur o’r ffynnon oedd wedi ei chau. Os nad oedd pethau’n newid byddai’n rhaid i’r pentrefwyr weithredu eto. Fyddai’r Barnwr yn cymeradwyo’r dull sarhaus yma o gyflawni ei orchymyn?

Er chwilio yn nhudalennau’r papur am weddill y flwyddyn a thrwy 1875 ni welwyd cyfeiriad pellach at y ffynnon yn Goytre. Tybed a ddaw mwy o wybodaeth i’r golwg yn y dyfodol?