Diolch i Emrys Evans, Blaenau Ffestiniog, am y darn hwn o Baner ac Amserau Cymru, 14 Ionawr, 1874, tud 7. (Cadwyd at y sillafu gwreiddiol).

Ar draeth de-orllewinol Sir Benfro, y mae capel a elwir yn ôl Sant Gawen, yr hwn, fe ddywedir, a'i hadeiladodd, ac a breswyliai mewn cell fechan a dorasid yn y graig yn y pen dwyreiniol o hono.

Rhwng y capel a'r môr, ac yn agos i derfyn llawn llanw, y mae ffynnon o ddwfr croew, yr hon hefyd a ddwg enw Sant Gawen. At hon aml gyrchai morwyr, ac yn ddieithriad derbynient groesaaw a chymorth gan y gŵr da.

Ond perthynai i'r capel y pryd hynny y neilltiolrwydd o gloch arian; ac ar ryw brynhawngwaith tawel yn yr haf, daeth cychiad o ddynion a'u bryd ar ei thrawsfeddiannu. Yn ddiystyr o barchedigaeth y lle, ac o letygarwch y preswylydd, rhyddasant y gloch o'r tŵr, a chludasant hi i'r cwch. Ond nid cynt y gadawsant y lan nag y cyfododd tymestl gerth, yr hon a suddodd yr ysbeilwyr yn y fan; ac ar yr un ennyd, drwy foddion anweledig, y gloch a gymerwyd ymaith ac a gladdwyd oddi fewn i garreg fawr a orweddai ar fin y ffynnon. Hyd heddiw, pan darewir y garreg, clywir acenion ariannaidd a thyner gwynfan y gloch. 

Yn y gyfrol The County Coast Series – The South Wales Coast, gan Ernest Rhys a gyhoeddwyd yn 1911, ceir cyfeiriadau am nifer o ffynhonnau ardaloedd yr arfordir yn siroedd Mynyw, Morgannwg, Caerfyrddin a Phenfro. Mae ei sylwadau yn rhoi darlun i ni o gyflwr y ffynhonnau hyn ganrif yn ôl.

Yn sir Benfro mae’n nodi’r ffynnon yn Bosherton a Ffynnon Gofan.(SM 9692)Mae’r ffynnon mewn capel bychan hanner ffordd i fyny’r clogwyn ger y môr. Dim ond rhywun ar ben ei dennyn ac yn barod i wneud unrhyw beth i wella o’i anhwylder a fyddai’n barod i fentro’r llwybr i’r ffynnon gerllaw’r capel a phenlinio yno mewn gweddi i’r sant, meddai.

Er bod tua 700 ffynnon sanctaidd yng Nghymru, bach o gofnod sydd o’r mwyafrif ohonynt. Nid oedd y corff mawr ohonynt ond yn hysbys yn eu bro: bach iawn ohonynt oedd yn wybyddus y tu hwnt i’w plwyf, ac fel arfer ni feddyliodd neb am eu cofnodi pan oedd defnydd arnynt. O ganlyniad anghofiwyd a chollwyd llaweroedd, heb adael rhagor o gof amdanynt na hen enw cae. Ar hyn o bryd rwyf yn ymchwilio i holl ffynhonnau seintiau Cymru: ffynhonnau seintiau, yn hytrach na’r holl ffynhonnau sydd ag enwau arnynt, o ba rai y dichon fod sawl mil. Nid yw pob ffynnon neu sba sy’n dwyn enw yn ffynnon sanctaidd: rhaid i ffynnon o’r fath ddwyn enw sant, neu fod â rhyw gysylltiad crefyddol penodol. Nid oedd llawer o ffynhonnau ond yn gyflenwadau dŵr lleol, ag enw personol, efallai (enw’r perchen neu’r defnyddiwr, fel arfer), ond yn aml heb unrhyw draddodiadau.

Ychydig iawn o ffynhonnau sanctaidd oedd ar lwybr ymwelwyr y 18fed ganrif a’r 19eg, heblaw am y rhai enwog am ryw reswm penodol, megis ffynnon fwyaf adnabyddus a thrawiadol Cymru, Ffynnon Wenffrewi yn Nhreffynnon yn Sir y Fflint, sy’n parhau i ddenu’r afiach yn y gobaith o gael gwellhad, yn ogystal â llawer o bererinion Catholig ac ymwelwyr anghrefyddol. Ymwelid, hefyd, â ffynnon a ddaeth yn ddrwg-enwog oherwydd ei henw fel ffynnon felltithio, sef Ffynnon Elian yn Llaneilian-yn-Rhos yn Sir Ddinbych, gan lawer o dwristiaid y 19eg ganrif yn ogystal â chan bobl leol a gredent yn ddiffuant y gallai gelyn eu melltithio a’u “rhoi yn y ffynnon”.

Ysgrifennodd twristiaid hefyd am ffynhonnau hynafol ar lwybrau pererinion awgrymedig neu’n agos at gysegrfannau saint pwysig, megis Ffynnon Feuno yng Nghlynnog Fawr yn Sir Gaernarfon: ond ni ddenodd y mwyafrif o ffynhonnau lleol bychain fawr o sylw’r byd mawr y tu allan. Yn y de cynhwyswyd un ffynnon fechan a dinod yr olwg yn nheithiau twristiaid, yn bennaf oherwydd ei lleoliad dramatig, ac o ganlyniad mae disgrifiadau o’r hyn a ganfu teithwyr yno wedi rhoi inni olwg ar sut y gall hanes ffynnon sanctaidd ddatblygu a newid gyda’r blynyddoedd. Darganfûm hyn pan osodais yn nhrefn amser yr holl ddisgrifiadau y gallwn eu canfod o’r hon a elwir yn awr yn Saint Govan’s Well, ym mhlwyf Bosherston nid nepell o Ddinbych-y-pysgod yn ne Sir Benfro.

Pwy oedd “Saint Govan”?

Y dirgelwch cyntaf, fel yn fynych yn achos ffynhonnau saint, yw pwy oedd “Saint Govan”. “Govan” yw’r sillafiad a welir amlaf heddiw, ond y mae sillafiadau eraill o’i enw yn cynnwys “Sct. Gouen” (y cynharaf y canfûm i, ar fap Sir Benfro 1578 Saxton); hefyd Gowan (ar fap Arolwg Ordnans 1868, e.e.), Gowen, Goven, Gofan a Gobin.  Efallai y’i ganed tua’r flwyddyn 500 ac y mae’n bosibl y bu’n ddisgybl i Eilfyw, y sant o Sir Benfro a fedyddiodd Dewi Sant, ac y dywedir (er yn anghywir) ei fod yn Wyddel, ac yn un â Sant Ailbe o Emly, esgob Gwyddelig enwog. Mae’n bosibl ei fod yn nai i Ddewi hefyd, gan y dywed un ffynhonnell mai chwaer Dewi oedd ei fam.

 Dryswyd, hefyd, rhyngddo ef a Gobhan, sant Gwyddelig sy’n hysbys ym muchedd Sant Ailbe, oherwydd tebygrwydd eu henwau a’r cymysgu Ailbe ag Eilfyw. Deillia’r cymysgu hwn o gyn belled yn ôl â diwedd yr 11eg ganrif, ym Muchedd Dewi Rhygyfarch. Gallai sillafu enw’r sant o Sir Benfro yn “Gobin” mewn adroddiad gan John Ray yn yr 17eg ganrif awgrymu ei fod yn sant brodorol o Sir Benfro y dryswyd rhyngddo â disgybl Sant Ailbe oherwydd bod eu henwau mor debyg. Yn un “Buchedd Ailbe”, dywedir mai cogydd Sant Ailbe oedd y Gobhan Gwyddelig, ac iddo deithio i Rufain gyda dau o’i ddisgyblion er mwyn cael copi o gyfarwyddiadau cywir dathlu Offeren.

Bu Gobhan yn wael ar y cwch, gan farw a byw drachefn, digwyddiad a ddangoswyd, fe ymddengys, ar un o’r misericordiau yng nghadeirlan Tyddewi. Mae’n debygol, fodd bynnag, mai dau ddyn cwbl wahanol oedd Govan/Gobin a Gobhan, ac y rhagdybiwyd yn ddiweddarach mai’r un un oeddent oherwydd tebygrwydd eu henwau a chyfuno’r ffynonellau.1

(I’w pharhau.)

Nodiadau

[1]   Trafodir hunaniaeth St Govan yn S. Baring-Gould a John Fisher, The Lives of the British Saints (London, 1907, 1908, 1911, 1913), III, 143-5;  Elissa R. Henken, Traditions of the Welsh Saints (Cambridge, 1987), 258-9;  Pádraig Ó Riain, A Dictionary of Irish Saints (Dublin, 2011), 58-60, 367

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 42 Haf 2017

Er mwyn cymhlethu rhagor ar hyn, awgrymwyd hefyd mai Gawain, un o farchogion enwog Bwrdd Crwn Arthur, oedd Gofan. Ffurfiwyd y cysylltiad hwn dros ganrifoedd o amser, os yw crynodeb gan Cosmo Innes yn y 19eg ganrif yn gywir: ond nid yw ei ymdriniaeth ef â’r chwedl ond yn ymwneud â manylion claddu Gawain wedi’i farwolaeth, ac nid yw’n ystyried y gallasai fod yn sant yn byw mewn cell unig ar lan môr Sir Benfro.

“Lladdwyd Syr Gawain, marchog enwog y Bwrdd Crwn, gan Syr Lawnslot, a hawliodd llawer i fan anrhydedd cadw ei weddillion: dywed Langtoft y’i claddwyd yn Wybre yng Nghymru;  lleola Caxton a Leland ei fedd yn Nofr; ac yn ôl y Brut, cludwyd ef i’w famwlad, Yr Alban. Bu bod enw mor debyg â Govan, a gysylltir â man hynod, yn ddigon, i bob golwg, i gyfiawnhau hawliad ar ran Sir Benfro. Nid yw’r honiad, er mor rhyfedd, yn gyfoes, oherwydd edrydd William o Malmesbury am ganfod ar lan môr rhanbarth Rhos yng Nghymru, yng nghyfnod Gwilym Goncwerwr, fedd Gawain, 14 troedfedd o hyd; a hefyd y llongddrylliwyd y marchog anafedig ar y lan, ac y’i lladdwyd gan y brodorion. Gwrthyd Leland y chwedl, ond cofnoda fod adfeilion castell ar y lan, ag arno enw Gawain; a dywed Syr F. Madden [hynafiaethydd, 1801-73] y daliai traddodiad y fro mai yn St. Govan’s Head y claddwyd nai’r Brenin Arthur.”2

Hawliwyd hefyd mai Gawain oedd Gwalchmai, cymeriad chwedlonol o’r traddodiad Cymreig, sydd a’i enw i’w gael yn Sir Benfro. Mae Castell Gwalchmai (“Walwyn’s Castle”) tua 16 milltir i’r gogledd-orllewin o St Govan’s Head, ac y mae cysylltiadau lleol eraill: dywedodd Lewis Morris fod bedd Gwalchmai rhwng ynysoedd Sgomer a Sgogwm, nid nepell oddi wrth y lan tua’r gogledd-orllewin. Ymddengys yn ddichonol, gan nad oes ond ychydig filltiroedd rhwng y lleoliadau Gwalchmai/Gawain a Govan, y bu i’r tebygrwydd enwau achosi i’r traddodiad Syr Gawain ymledu i’r de i diriogaeth St Govan, fel y dengys sylw o eiddo Syr Frederic Madden a nodwyd uchod. Ymddengys mai ef oedd y cyntaf i gamleoli bedd Gawain o Gastell Gwalchmai i St Govan’s Head, felly nid yw’r dybiaeth mai Gawain yw Govan ond yn dyddio o hanner cyntaf y 19eg ganrif.3

Ymddengys fod pawb wedi rhoi cynnig ar ganfod pwy yw “St Govan”, ac at feirniadu cynigion pobl eraill hefyd, a nodweddiadol o hynny yw’r troednodyn canlynol o lyfr o ddiwedd y 19eg ganrif ynghylch Dinbych-y-pysgod a’i chyffiniau:

“Y mae’r marchog dewr - y Syr Gawain, o Fwrdd Crwn y Brenin Arthur da - wedi’i drawsffurfio, gan gamdybiaeth gyffredin, yn sant. Nid oes diwedd ar y straeon ofergoelus y mae lleoliad neilltuol adeilad cysegredig wedi’u hachosi.” - Malkin. [Mae Benjamin Heath Malkin (1769-1843) yn ei ysgrifau ei hun wastad yn cyfeirio at “Sir Gawaine’s Chapel” yn hytrach na St Govan’s Chapel.]   Nid yw Malkin yma, yn ogystal ag yn llawer o’i ragdybiaethau eraill, i’w bwyso arno; dichon fod yr enw yn llygriad o Sant Giovanni, i ba un y cysegrwyd y capel.”4

Nid oedd unrhyw obaith o gwbl mai’r un oedd St Govan â Sant Giovanni Eidalaidd sydd, debyg, yn Sant Ioan Efengylwr neu’n Sant Ioan Fedyddiwr, ac nid yn Sant Ioan Eidalaidd ar wahân. Mae uniaethiad llawn mor annhebygol yn gwneud Govan yn ddynes, y Santes Cofen, gwraig brenin Cymreig o’r 6ed ganrif:  “Yr oedd y Santes Cofen, Govein, neu Goven yn santes Gymreig gynnar, yn wraig Tewdrig ac yn fam  Mewrig, brenhinoedd De Cymru.”5  Cyfeiria Malkin hefyd at St Goven Brydeinig, ac â ymlaen i ddweud: “Weithiau camgymerir St. Goven a St. Golwen hwy ill dwy am Godwin”, ac yna crybwylla “a saint Golwin”6 :  ymddengys fod pob amrywiad sillafu wedi ymddangos yn rhywle er mwyn ceisio esbonio pwy oedd y sant annirnad hwn. Cydsynnir heddiw, i bob golwg, mai’r Sant Gobhan Gwyddelig oedd Govan - ond fel y sylwyd uchod, mae hynny’n debyg o fod yn anghywir, a’r tebyg yw y bu’n sant brodorol o Sir Benfro am yr hwn ni wyddys dim.

Mae peth tystiolaeth go anhysbys na chysylltir St Govan ond â’r capel clogwyn adnabyddus sydd heddiw’n dwyn ei enw: mae’n bosibl y bu’n weithredol, hefyd, yn Arberth tua 12 milltir i’r gogledd-ddwyrain o St Govan’s Chapel, ardal yn yr un ddeoniaeth wledig â Bosherston. Mae Dosraniad Degwm Arberth yn cynnwys yr enwau caeau hanesyddol “Upper Saint Gowens” a “Lower Saint Gowens”, gyda Gowen yn un o’r ffurfiau eraill ar Govan. Dri chwarter milltir i’r gogledd-ogledd-orllewin o’r ddau gae hyn mae St Owen’s Well yn Stoneditch Lane gyferbyn â thŷ a enwir, bellach yn “The Valley”. 

Mae’n annhebyg mai’r “Owen” yw’r St Owen anhysbys sy’n ymddangos ym Muchedd y Santes Milburga (mae ganddo ffynnon yng Ngweunllwg yn Swydd Amwythig), na Sant Ouen esgob Rouen sydd â’i barch yn fawr yng ngogledd Ffrainc, na’r merthyr yr Iesüwr Sant Nicholas Owen; ymddengys, yn hytrach, fod yr enw’n fersiwn o “Gowen”, yn deillio (debyg) o’r modd y treiglir rhai enwau yn dilyn "ffynnon" neu "llan". Felly byddai St Gowen’s Well yn Gymraeg yn Ffynnon Owen, yn union fel yr oedd gan y sant a elwid Gallgo ym Môn ei Lanallgo a’i Ffynnon Allgo. 

 Yr hen Reithordy fu’r “Valley” ar un adeg, a dyna’r enw arno ar Fap AO 1888. Dywedwyd wrth gyn-reithor Arberth gan “blwyfolyn hen iawn” tua 1884 i’w rieni ddweud wrtho y bu yn y cae wrth y tŷ adeilad hynafol lle cynhaliwyd priodasau, Cynhwyswyd rhannau o’r adeilad hwn yn y Rheithordy, a adeiladwyd ym 1827. Dywedodd y rheithor hefyd bod “ffynnon ar ffurf cwch gwenyn o ddŵr rhagorol” gerllaw’r adfeilion: sef St Owen’s Well, enw a gofnodwyd tua 1700 gan Edward Llwyd.  Cofnodwyd yr enw “Henllan” yn Stoneditch ym 1688; a chanfuwyd carreg fedd arysgrifynedig o’r 6ed ganrif yma, hefyd. Maent oll yn awgrymu y bu eglwys wedi’i chysegru i St Govan yn Arberth, un y collwyd pob atgof amdani bellach heblaw am yr ychydig awgrymiadau hyn.7

(I’w pharhau)

 Nodiadau

2 Cosmo Innes, wedi’i ddyfynnu yn The Cambrian Journal (Tenby, 1860), 76;  William o Malmesbury, Gesta Regum Anglorum: General Introduction and Commentary (Oxford, 1999), II, 261

3 Peter C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993), 303-5

4 Mr a Mrs S.C. Hall, Tenby: Its History, Antiquities, Scenery, Traditions, and Customs (Tenby, 2il arg., 1873), 45

5 Y Parch. James B. Johnston, The Place-Names of England and Wales (London, 1915), 428

6 Benjamin Heath Malkin, The Scenery, Antiquities, and Biography, of South Wales (London, 2il arg., 1807), II, 381

7 Cofnodion Ymddiriedolaeth Archeolegol Dyfed o St Owen’s Well:  PRN 3756 a PRN 3622.  Gweler hefyd The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire, An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke (London, 1925), 249-50.

Lleoliad Saint Govan’s Well

 Ceir St Govan’s Well gerllaw St Govan’s Chapel, filltir i’r de o Bosherston yn Sir Benfro (Cyfeirnod Grid SR96709295).  Ceir mynediad agored i’r capel a’r ffynnon, ond weithiau y mae’r ffordd o Bosherston ar gau oherwydd maes tanio cyfagos y fyddin. Rhaid dilyn y lôn tua glan y môr hyd oni chyrhaeddir y maes parcio, yna cerdded i lawr rhes faith o risiau carreg geirwon (y dywedir na ellir mo’u cyfrif) i’r capel a’r ffynnon. Llenwa’r capel y gofod rhwng y clogwyni, a rhaid mynd trwyddo i gyrraedd y ffynnon. Ni wyddys ddim, i bob golwg, am hanes y capel, er y credir ei fod o’r 13^eg-14^eg ganrif, a’i darddiad yn hŷn na hynny, debyg. Fe’i hadferwyd yn y 1980au.

Adeilad carreg bychan yw, yn un siambr 18 troedfedd wrth 12 troedfedd, gyda thri drws. Mae un ohonynt, yn y wal ogledd-ddwyreiniol, yn arwain i gell naturiol yn y graig, y “cell y sant” honedig a grybwyllir drachefn ymhellach ymlaen. Y tu mewn i’r capel gellir gweld allor garreg, cawg, meinciau carreg a ffynnon. Mewn gwirionedd, mae dwy ffynnon yma, er nad yw enw’r sant ond ar un ohonynt; mae’r llall yn ddienw, i bob golwg, ac y mae y tu mewn i’r capel, ar y llawr i’r chwith o ddrws y wal ogleddol. Ceir ffynnon y sant trwy adael y capel ar yr ochr ddeheuol a mynd i lawr grisiau geirwon tua glan y môr; mae mynedfa’r ffynnon yn wynebu’r capel. Mae ffynhondy carreg drosi, gyda tho corbelog a chapan drws carreg.⁸ 

Yr ymweliadau cynharaf a gofnodwyd

Bu’r capel a’r ffynhonnau’n enwog ers canrifoedd, ac wedi’u hir sefydlu ar y llwybr twristiaid, yn enwedig yn y 19eg ganrif, felly erbyn hyn mae gennym lawer o ddisgrifiadau ohonynt dros y 350 mlynedd diwethaf. Yr un printiedig cynharaf y deuthum ar ei draws hyd yn hyn yw cofnod John Ray, yn dilyn ei ymweliad ym 1662:

Oddi yno'r un Diwrnod i St. Gobin’s Well, wrth Lan y Môr, lle, o dan y Clogwyn, y saif Capel bychan, wedi’i gysegru i’r Sant hwnnw, ac ychydig islaw iddo Ffynnon, enwog am Iacháu pob Clefyd. Y mae, o Ben y Clogwyn i’r Capel, Disgynfa o 52 Gris.9

Nid yw Ray yn crybwyll y ffynnon o fewn y capel, ond crybwyllir y ddwy mewn cofnod ynghylch “Bosherstone” yn Parochialia Edward Llwyd, y dyddio o tua 1700.

Capel hynafol o’r enw St Goveans ger glan y môr rhwng 2 graig fawr. O fewn y Capel mae tarddell ac un arall islaw’r Capel tua’r môr. Ceir bod dŵr y tarddellau hyn yn dda ar gyfer llawer o anhwylderau. [i]0 

Cynhwysodd dyddiadur Syr Thomas Gery Cullum ar gyfer 1775 ddisgrifiad o’i ymweliad ar y 27ain o Orffennaf â ffynnon “St Gobin”, sy’n neilltuol o ddiddorol gan y bu modd iddo weld cleifion yn defnyddio dŵr y ffynnon. Cyfeiria hefyd at “Offeiriades y Capel”, a âi ati i gasglu rhoddion gan ymwelwyr, arfer a geir yn rhai ffynhonnau sanctaidd neilltuol o boblogaidd lle y pwysid ar ymwelwyr, efallai, i offrymu arian i warchodes, er yn yr achos hwn ni ddywedir a oedd hi, mewn gwirionedd, yn darparu unrhyw wasanaethau ar gyfer cleifion a ddeuent yno i geisio iachâd. Efallai mai hi oedd perchnoges neu ddeilyddes y tir, neu ddim ond rhywun a drigai gerllaw a ganfu y gallai ennill ychydig arian gan bererinion, os oedd hi ar gael,  trwy eu cyfarwyddo yn y defodau.

[Y mae’r ffynnon] yn agos iawn at y môr, wedi’i gorchuddio â rhyw waith cerrig bras. Mae’r dŵr yn glaear, heb unrhyw flas neilltuol. Mae rhai eto’n credu ynddo. Roedd gwraig dlawd wrtho â’i gŵr o Gaerfyrddin, agos i 40 milltir [i ffwrdd]; roedd ganddo Boen yn ei Glun; golchodd y Rhan ac yfodd y Dŵr. Rydych yn disgyn iddi trwy Gapel bychan nad yw’n hynafol iawn, 18 wrth 12. Yn un pen ceir rhywbeth tebyg i Allor...efallai’r hen Allor. Ar yr Allor hon y rhoddir arian yr Ymwelwyr, os digwydd nad yw Offeiriades y Capel yno. Felly pan oeddwn innau yno, a’r Wybodaeth a gefais oedd gan y wraig dlawd a’i gŵr; pan ddychwelais [ar ei ffordd allan, h.y.] fe’i gwelais i hi, a gofynnodd imi faint yr oeddwn wedi’i adael iddi yn y Capel. Mae gan yr adeilad sedd garreg o’i amgylch i gyd. Ynddo mae Pwllyn bychan a alwant yn darddell, yn dda ar gyfer y Llygaid. Cymerir y dŵr allan â chragen Llygad Maharen...Nifer y grisiau i’r Capel yw tua 70, oddi yno i’r Ffynnon, 30...

Mae ceudwll bychan yn y creigiau yn agos at y Capel, ym mha un, y dywedir wrthych, y cafodd ein Gwaredwr loches rhag yr Iddewon; gallwch eto weld ôl ei Gorff.

Gyda llaw, efallai nad anodd yw i’r Ffynnon hon gynnal ei Henw, os ymwelir â hi gan Bobl a all gerdded agos i 40 milltir ac yn ôl drachefn!11  

Nodiadau  

8 Ceir rhagor o ddisgrifiadau o’r ffynhonnau yn Francis Jones, The Holy Wells of Wales (Cardiff, 1954), 208;  Baring-Gould a Fisher, op.cit., III, 144-5;  cronfa wybodaeth Cofnod Henebion Cenedlaethol Cymru, Coflein – capel NPRN 95059, ffynnon NPRN 32502;  Ymddiriedolaeth Archeolegol Dyfed – capel PRN 630, ffynnon y capel well PRN 102724, St Govan’s Well PRN 1268

9 William Derham, D.D., Select Remains of the Learned John Ray, M.A. and F.R.S. with his Life (London, 1760), 242

10 Edward Llwyd, Parochialia – Being a Summary of Answers to “Parochial Queries in Order to a Geographical Dictionary, etc., of Wales”, Part III – North Wales and South Wales (continued) (London, 1911), 74

¹¹ Herbert M. Vaughan, ‘A Synopsis of Two Tours made in Wales in 1775 and in 1811’, yn Y Cymmrodor, XXXVIII (1927), 46-7

Janet Bord                                                                                                                                  (i’w pharhau)

LLYGAD Y FFYNNON   Rhif 44 Haf 2018

Cell y sant, y garreg gloch, a thraddodiadau eraill.

      Mae cyfeiriad Syr Thomas at “geudwll bychan” yn cyfeirio at y siambr fechan yn y graig a grybwyllwyd uchod - “cell” fechan y gellir ymwasgu iddi, ac a allai fod, mewn gwirionedd, yn ganolbwynt anghofiedig holl gyfadeilad y capel a’r ffynnon. Mae’n debyg mai hwn oedd ogof, cell neu wely penydiol y sant, ac efallai yr adeiladwyd y capel megis atodiad iddo. Y mae’n arwyddocaol fod allor y capel yn union wrth fynedfa’r gell. Mae sawl traddodiad wedi datblygu: bod St Govan, neu’r Iesu, wedi cuddio yno rhag môr-ladron, er enghraifft; ac mor gyfyngedig yw’r gofod, y mae ôl asennau’r sant eto i’w gweld ar y graig. Credid pe bai rhywun yn ymwasgu i’r ceudwll ac yn gwneud dymuniad, y gwireddid y dymuniad hwnnw pe gallai yntau neu hithau droi yn ei unfan wrth ei wneud. Mae sawl amrywiad ar y thema hon, ac y mae’n amlwg fod y gell yn boblogaidd iawn ag ymwelwyr gan y’i disgrifir, yn o drylwyr yn aml, ym mwyafrif y cofnodion.

     Nodwedd boblogaidd arall ar lên gwerin y safle yw’r “garreg gloch” fondigrybwyll, er, fel yn achos y gell, mae sawl amrywiad ar yr hanes. Y fersiwn fwyaf adnabyddus yw i fôr-ladron ddod i’r lan a dwyn cloch y capel. Wrth iddynt ddychwelyd i’w cwch, darfu iddynt sefyll y gloch ar gerrig neilltuol, a byth wedi hynny gwnâi’r cerrig hynny sain fel cloch pan drawyd hwy. Fersiwn arall yw y dychwelwyd y gloch trwy wyrth, ac iddi gael ei hymgorffori y tu mewn i garreg, sy’n canu fel cloch pan drewir hi. Fel traddodiad cell y sant y tu mewn i’r capel, mae chwedl y gloch wedi ymddangos mewn amryw ffurfiau tros amser.  

      Mae rhai traddodiadau eraill a allasent fod yn fyw yng nghyswllt y capel a’r ffynnon, er mai prin y’u crybwyllir yn y llenyddiaeth, yn cynnwys y “pridd taenellu” bondigrybwyll y cyfeirir ato yn llyfr 1909 Marie Trevelyan, a geid o hafnau yn agos at y capel.12  Mae’n debyg y credid bod bendith y sant ar y pridd, ac y’i defnyddid i’w daenellu ar bererinion afiach a obeithient am wellhad; efallai mai hwn oedd yr un pridd a gymysgid â dŵr ac a roddwyd ar gyrff y cleifion. Ganrif ynghynt, crybwyllodd B.H. Malkin wrth fynd heibio y byddai cyplau weithiau’n ymbriodi yn y capel.13  Pwy, tybed, fuasai yn eu priodi? A yw’n bosibl fod hyn yn cyfeirio at ddefnydd dirgel ar y capel gan rai o’r Hen Ffydd? Yn y 1830au cyfeiriodd Syr Roderick Murchison at “y grisiau geirwon a naddwyd gan y gŵr sanctaidd”, ond os oedd hon yn rhan gadarn o’r traddodiad, mae’n rhyfedd nad yw neb arall yn ei chrybwyll.14  Canolbwyntiodd mwyafrif y sylwebyddion ar ailadrodd y traddodiadau parthed cell y sant a’r garreg gloch, ynghyd â manion eraill, pe’u cofid - efallai y bu rhagor na hynny’n gyfredol, ond nas ysgrifennwyd byth.  

Dau ymweliad Richard Fenton ddechrau’r 19eg ganrif

     Ysgrifennodd Richard Fenton (1746-1821), yr hanesydd, topograffydd a’r olrheiniwr achau o Gymru, ddau adroddiad ynghylch y capel a’r ffynnon. Cyhoeddwyd hwy ill dau ym 1811, er y gellir dyddio un o’i ymweliadau i’r flwyddyn 1807, ac ag ystyried sylw yn yr adroddiad arall, ymweliad 1807 oedd ei gyntaf. Ar yr achlysur hwnnw daeth i’r lan o gwch, felly gwelodd ffynnon y sant cyn dod at y capel. Ysgrifennodd yn gyntaf ynghylch y cerrig cloch a chwedl y môr-ladron, yna ynghylch y ffynnon:

“…yng ngheudwll carreg wrth odre’r esgynfa tua hanner ffordd, [mae] ychydig ddŵr, y cred yr ofergoelus ei fod yn ddihysbydd, ond a amheuir yn graff gan y rhai a farnant yn ddiduedd ei fod yn digwydd ar hap. Tybir yr iacheir llawer yma trwy olchi’r aelodau; ac yn yr haf daw llawer o dlodion y berfeddwlad yma, sydd yn gadael eu baglau addunedol ar ôl yn wisg am furiau’r capel, gan ddychwelyd yn iach eu haelodau, yr hyn y gellir ei briodoli, efallai, gyda mwy o gyfiawnder, i newid awyr a gwynt y môr, nag i unrhyw rinweddau cynhenid yn y gwlybaniaeth anwadal hwn, a geir yn y basn carreg ac yn llawr y capel: ac yr wyf o’r farn y gallai’r un peth fod yn wir am bob ffynnon boblogaidd, gan y credaf yn gadarn fod hanner y gwelliannau a briodolir iddynt wedi’u hachosi’n amlach gan y gwahaniaeth mewn awyr, ymborth, ymarfer corff, ymlacio meddyliol, a rheolau sy’n tueddu at fwy o gymedroldeb, nag i unrhyw rinweddau iachusol yn y dyfroedd eu hunain.”

     Mewn geiriau eraill, mae pobl sy’n credu yn effeithlonrwydd ffynhonnau sanctaidd yn wael eu hymborth, yn ddiog, yn anwybodus ac yn feddw! Mae’n amlwg na chredai Fenton fod unrhyw welliannau iechyd yn ganlyniad i ymyrraeth y sant; ond y mae’r ffaith y gadewid baglau yn y capel yn awgrymu yr hawlid yr iacheid pobl, pa fodd bynnag yr achosid hynny. Hefyd, buasai’r gwirioneddol fethedig wedi cael trafferth fawr dringo’r grisiau i ben y clogwyn heb gymorth eu baglau. Â Fenton ymlaen:  

“Dywedodd y llongwyr wrthyf y bu cymaint o barch at hylif St. Govan ychydig flynyddoedd yn ôl, fel y bu’n gyffredin i’r rhai cefnog, sy’n byw yn rhannau Seisnig y sir hon, ddod â’u babanod yno i’w heneinio (oherwydd ni ellir ei alw’n ymdrochi), gan dybio, a defnyddio eu hymadrodd eu hunain, fod y dŵr yn eu gwneud yn fwy ciwt, a chraff; ond os bu iddynt oll ymdebygu i olwg yr hylif, yr wyf yn sicr bod rhaid iddo eu gwneud yn fwdlyd a thwp.”15 

     Dywed y disgrifiad hwn wrthym nad oedd y ffynnon, ym 1807, eto wedi’i gorchuddio gan y ffynhondy bwa carreg sydd i’w weld yn awr: mae’r dŵr “yng ngheudwll carreg”. Anodd penderfynu pa bryd yn union y codwyd y ffynhondy presennol, ond mae’n debyg i hynafiaethwyr dwtio’r safle ddiwedd y 19eg ganrif, yn debyg i’r hyn a ddigwyddodd yn Ffynnon Non y tu allan i Dyddewi nid

nepell i ffwrdd, a orchuddiwyd hefyd gan adeilad bwaog crwm. Fodd bynnag, yr oedd yna ryw fath o orchudd ddiwedd y 18fed ganrif, a barnu yn ôl adroddiad Syr Thomas Gery Cullum a ddyfynnwyd gynnau, gan iddo ddweud bod y ffynnon “wedi’i gorchuddio â rhyw waith cerrig bras.” Roedd hwn, yn ôl pob tebyg, wedi diflannu erbyn ymweliad Fenton ym 1807.

     Awgryma adroddiad Fenton hefyd nad oedd llawer o ddŵr yn y ffynnon ddadorchuddiedig: siarada am “ychydig ddŵr” a sut y byddai’n gwneud unrhyw un a yfai ohono yn “fwdlyd a thwp”, gan awgrymu mwy o bwllyn mwdlyd na tharddell gref.  Mae adroddiad arall yn ddiweddarach yn y 19eg ganrif yn cyfeirio at “y nant nad yw’n loyw iawn”.16  Ganol y 19eg ganrif, fodd bynnag, dywedodd Thomas Roscoe fod y ffynnon yn “darddell o ddŵr gloyw byrlymus, wedi’i hamgylchu â gwaith brics”, sy’n anghytuno â’r adroddiadau am ddŵr lleidiog  - ac nid yw’n eglur iawn beth yr oedd Roscoe yn ei olygu wrth “wedi’i hamgylchu â gwaith brics”.17  Nid yw’n swnio fel petai’r ffynnon wedi’i gorchuddio. Hwyrach y bu nerth y llif yn ddibynnol ar y tywydd, pa faint o law a fu, a oedd y darddell yn llifo’n gyflym ac yn loyw.

Nodiadau  

12 Marie Trevelyan, Folk-Lore and Folk-Stories of Wales (London, 1909; Wakefield, 1973), 45

13 Benjamin Heath Malkin, The Scenery, Antiquities, and Biography, of South Wales (London, 1804), 529

14 Roderick Impey Murchison, The Silurian System (London, 1839), 382-3 troednodyn

15 A Barrister: Richard Fenton, Esq., A Tour in Quest of Genealogy, Through Several Parts of Wales, Somersetshire, and Wiltshire (London, 1811), 88-90

16 Awdur nas enwyd, A Handbook for Travellers in South Wales and its Borders, including the River Wye (London, arg. newydd, 1870), 161

17 Thomas Roscoe, Wanderings and Excursions in South Wales (London, 1854), 185

Janet Bord (cyfieithwyd gan Howard Huws)                                                                                                            (i’w pharhau)

Clôdd Fenton ei adroddiad 1807 â disgrifiad o’r gell yn y capel, gan grybwyll dim ond arfer gwneud addunedau tra wedi ymwasgu iddi. Yn ei adroddiad nesaf, a ysgrifennwyd yn fuan wedyn, mae’n amlwg iddo gyrchu’r capel o gyfeiriad y  tir, gan y tro hwn y dechreuodd â disgrifiad maith o’r “gell wyrthiol” a fedrai guddio “sant a ymlidiwyd yn agos gan ei erlynwyr paganaidd” cyn symud at y ffynnon yn y capel, ac yna at Saint Govan’s Well ei hun.

“Ar ochr ogleddol y capel ar y llawr mae ceudod bychan, yn arddangos peth ôl gwlybaniaeth megis diferiad o ryw darddell ym mhen y clogwyn, a chan hidlo trwyddo ffurfia waddodiad mwdlyd yno, a ddefnyddir ac y bernir ei fod yn effeithiol tu hwnt ar gyfer anhwylderau’r llygaid, er y bernir yn graff fod y Sibyl hynafol [sef ei ffordd ysmala ef o gyfeirio at “warchodes” y ffynnon, yr hon y mae yntau’n amau ei bod yn gorliwio rhinweddau’r ffynnon] sy’n goruchwylio’r dyfroedd gwyrthiol honedig, trwy ei halcemeg neilltuol hi ei hun, yn cyfrannu fwyaf at eu rhinweddau. Gan adael y capel, parhaf i ddisgyn sawl gris carreg hyd nes y cyrhaeddaf y ffynnon sancteiddiedig, lle mae cleifion crupul yn golchi eu haelodau, llawer o ba rai a ddeuant o rannau mwyaf anghysbell perfeddwlad y dywysogaeth i geisio esmwythâd yma, ac a adawant eu baglau ar ôl yn offrwm addunedol ar yr allor, megis a welais wedi’u gosod yno pan ymwelais ddiwethaf â’r feudwyfa hon.”18 

Pererinion afiach yn gobeithio cael eu hiacháu

Ar fordaith o amgylch Prydain Fawr ym 1813, ymwelodd dau ddyn (Richard Ayton a William Daniell) â’r capel, gan ddisgrifio’r adeilad, y gell a’r ffynnon yn fanwl iawn. Aeth eu tywysydd â hwy i mewn i’r capel i ddangos iddynt yr arddangosfa faglau:

“Aeth ein tywysydd, yn awyddus i weld llwyr gadarnhau ein ffydd, â ni i’r tu mewn, lle gwelsom, yn crogi o’r muriau, sawl bagl, a gynaliasant y crupul a’r crediniol at y ffynnon, ac a grogwyd yma yn dystiolaeth i’w hiachâd, ac yn offrymau diolch i’w gwaredwr graslon.”

Yna aethant ymlaen drwy’r capel a chyfarfuant â dau blentyn a ddaethant i’r ffynnon er mwyn eu hiacháu. Mae’n werth dyfynnu adroddiad Ayton yn llawn, gan y portreada yn ddiffuant gyfyngder enbyd cleifion 200 mlynedd yn ôl pan nid oedd gofal meddygol dibynadwy:

“Mae ychydig risiau’n arwain o’r capel i lawr at y ffynnon, ac wrth inni ddisgyn cyfarfuom â geneth druenus, guriedig a oedd yn straffaglu i fyny gyda’r drafferth a’r boen fwyaf, ac wedi’u chrymu tan bwysau piser mawr o ddŵr, yr hwn y dywedodd hi wrthym ei bod hi am ei yfed. Bu’n wael ei hiechyd am flynyddoedd lawer, a chynt bu iddi yfed y dŵr yn rheolaidd iawn yn ystod deuddeng mis, ond gan fynd yn waeth, yr oedd wedi ymgynghori â meddyg, a ddatganodd, wedi prawf maith, na allai liniaru dim arni, a’i bod yn awr wedi dychwelyd eto, megis i’w noddfa olaf, at Saint Gowan. Roedd methiant y meddyg wedi deffro ynddi ei holl hyder yn y sant, ac nid oedd ond yn ofni y gallai fod wedi digio wrth ei diffyg amynedd blaenorol hi. Wrth inni esgyn o’r ffynnon, gwelsom addunedwr arall nad oeddem wedi sylwi arno o’r blaen, bachgen tlawd yn eistedd ar graig, a’i lygaid yn syllu’n ddiwyro ac yn dduwiol ar y capel. Roedd yntau hefyd yn dioddef gan glefyd, a hir y bu’n yfed o’r dŵr swyn heb unrhyw les i’w iechyd, a heb unrhyw niwed i’w ffydd: roedd yn rhy wan i weithio, a threuliai llawer o’i amser ymysg y creigiau unig hyn, yn ei ddiddanu’i hun â’i bensel, nas hyfforddwyd ef erioed sut i’w ddefnyddio, ond a’i galluogai, rhyw ddiwrnod, fe obeithiai, i wneud llun cywir o’r grisiau, y capel a’r ffynnon. Ymddangosai’r trueiniaid hyn yn gwbl anwybodus o bob manylyn ynghylch genedigaeth a hanes Saint Gowan, ac fe’u cyflwynasant eu hunain i’w ofal heb ymdrafferthu ynghylch ei gymwysterau. Nid yw f’ymholiadau innau ynghylch y pwnc hwn (a gellir tybio bod fy nymuniadau yn y mur [cyfeiria at wneud dymuniad tra wedi ymwasgu i’r gell yn y graig] wedi peri imi ymholi â pheth taerineb,) wedi arwain at unrhyw gasgliadau boddhaol. Ymddengys fod amheuaeth a oedd yn sant o waed coch cyfan a fewnforiwyd o Iwerddon ym more Cristnogaeth, ynteu’n Sir Gawaine, nai’r Brenin Arthur, ac yn batrwm o wrhydri a chwrteisi, wedi’i ganoneiddio ar ôl ei farwolaeth trwy gamgymeriad ar ran y werin. Yn y naill achos a’r llall, ni wyddys ddim am ei anturiaethau mewn cysylltiad â’r man garw hwn, ac efallai ni chaniateir inni fyth wybod a fu fyw neu bu farw yma.”19

Dengys sylwadau Ayton fod cwlt personol y sant yn parhau i ffynnu hyd yn oed cyn ddiweddared â dechrau’r 19eg ganrif. Ni wyddai’r ferch a’r bachgen claf pwy oedd y sant, ond roedd ganddynt ffydd lwyr yn ei allu i’w hiacháu.

Nodiadau

18 Richard Fenton, A Historical Tour Through Pembrokeshire (London, 1811), 414-16

19 Richard Ayton, A Voyage Round Great Britain (London, 1814), 91-2

Janet Bord (cyfieithwyd gan Howard Huws)                                                                      (i’w pharhau)

LLYGAD Y FFYNNON   Rhifyn 46, Haf 2019

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc

‘…yn enwog am Iacháu pob Clefyd…’: 

Saint Govan’s Well yn ystod  350 mlynedd (parhad).

Mae holl adroddiadau dechrau’r 19eg ganrif yn tystio i boblogrwydd y ffynnon â phobl yn ceisio adferiad iechyd; dywed arweinlyfr Dinbych-y-pysgod ym 1818 “y gellir gweld yn agos i ugain o gleifion ar unwaith yn golchi eu haelodau ac yn taenu ar eu cymalau chwyddedig a chrupul blastrau o’r clai coch yn llawn dŵr y ffynnon.”20  (Cyfeiriaf eto yn hwyrach ymlaen at bwysigrwydd y clai coch.) O ddechrau’r 19eg ganrif ymlaen cyhoeddwyd llawer i adroddiad ynghylch y ffynnon, yn aml ar sail gwybodaeth o ffynonellau blaenorol. Mae llyfr C. F. Cliffe, y Book of South Wales, er enghraifft, yn ailadrodd adroddiad Fenton bron air am air, er lle mae Fenton yn defnyddio “Govan”, mae’n well gan Cliffe “Gowan”.21  Mae Samuel Lewis yn ei  Topographical Dictionary, fodd bynnag, yn fodlon ar “Gawen”.  Mae’n amlwg nad oedd cytundeb ynghylch sillafu enw’r sant ar yr adeg honno, ond ymddengys bod yna beth newid pwyslais yn datblygu tuag at enw tebyg i Gawain.

Traddodiad ymweliad Christ â St Govan’s

   Dengys adroddiad o tua 1830 cymaint y perchid St Govan’s Chapel yn y seice crefyddol lleol ar yr adeg honno. Gofynnodd ficer St Florence y tu allan i Ddinbych-y-pysgod tua 10 milltir i ffwrdd i’w ddisgyblion Ysgol Sul ymhle y gwelwyd yr Iachawdwr am y tro cyntaf wedi Ei atgyfodiad o’r meirw, a dywedasant wrtho “At  St Govan’s.”  

   Gan holi eraill ynghylch achos yr ateb rhyfedd hwn, rhoddwyd gwybod iddo: “Unwaith roedd amaethwr yn hau haidd ar y twyni uwchlaw St. Govan’s, pan dynnwyd ei sylw gan olwg urddasol a thrawiadol dyn a oedd yn gwylio’r gwaith. O weld ei fod yntau wedi’i weld, amneidiodd y dieithryn at yr amaethwr, yr hwn o ddynesu ato, a chan ateb ei ymholiad ‘beth wyt ti’n ei wneud?’ a atebodd, ‘hau haidd.’ ‘Ond,’ meddai’r dieithryn. ‘bydd yr had hwn yr wyt ti’n ei gladdu yn pydru.’ ‘Bydd,’ meddai’r amaethwr, ‘bydd yn pydru, ond bydd yn egino drachefn, ac ar adeg y cynhaeaf dof a chasglaf ef i’m mynwes.’ ‘Wyt ti’n credu y gall yr hyn sydd farw fyw drachefn?’ ‘Ydw,’ meddai’r amaethwr. ‘Yna,’ atebodd y dieithryn â rhyw fawredd yn ei gylch, ‘Myfi yw’r Atgyfodiad a’r Bywyd; dos adref, cyrcha dy gryman a lladda dy ŷd.’ Gwnaeth y gŵr da fel y gorchmynnwyd iddo, ac erbyn iddo ddychwelyd roedd y dieithryn wedi diflannu, ond roedd yr haidd yn aeddfed ac yn barod i’w gynaeafu ar yr un diwrnod y’i heuwyd.”22  

   Nid yw’r chwedl hwn yn unigryw i St Govan’s, ond ymddengys ym mannau eraill ym Mhrydain, yn St Milburga’s Well yn Stoke St Milborough yn Swydd Amwythig, er enghraifft. Pan ymlidiwyd y santes gan ei gelynion, syrthiodd oddi ar ei cheffyl a daeth rhyw weithwyr i’w cynorthwyo. Gorchmynnodd i’w haidd nhw dyfu’n gyflym, a dywedodd wrth y dynion, pe delai unrhyw un yn holi amdani, iddynt ddweud yr aeth hi heibio wrth iddynt hau eu haidd. Y noson honno roedd yr haidd, a heuwyd y bore hwnnw, yn barod i’w gynaeafu, ac felly cafodd y Santes Milbwrga’r gorau ar ei herlidwyr.23  Ceir yr un thema yng ngwledydd eraill, ac y mae’n sylwebaeth leoledig ar y Fföedigaeth i’r Aifft pan oedd y Teulu Sanctaidd yn dianc rhag y Brenin Herod a oedd yn bwriadu lladd plant. Mae fersiwn Sir Benfro o’r chwedl wedi’i addasu ar gyfer pregethu, ac nid oes iddo’r themâu ymlid ac osgoi.

   Yn St Govan’s Chapel amnewidiwyd yr Iesu weithiau am St Govan megis yr un a ymguddiodd yn y gell garreg er mwyn osgoi ei ymlidwyr. Dull y cuddio oedd y bu’r Iesu (neu Govan) yn dianc rhag ei elynion a darfu i’r creigiau ymagor; ymwasgodd i’r hafn, a gaeodd amdano wedyn, gan ei guddio hyd nes yr aeth y perygl heibio, ar ba adeg yr ymagorodd drachefn - ac yr arhosodd ar agor, gan adael yr agorfa a welwn heddiw, ynghyd ag olion asennau’r sant i brofi y bu yno. Ymddengys y gwyddai mwyafrif yr ymwelwyr yr hanes y defnyddiwyd y gell yn noddfa rhag ymlidwyr, ond  ymddengys nad oedd gan ymwelydd anhysbys ym 1836 fawr o wybodaeth am y traddodiad, gan iddo alw’r “gell” garreg yn lle tân: “ ymddengys y bu’r lle tân yn un gornel, gan fod cilfach yn y graig gydag agen trwyddi, er mwyn caniatáu i fwg ddianc, debyg”. Nododd yr ymwelydd hefyd “y mae yna hefyd lechen garreg wedi’i gosod ar y mur, a allai fod yn weddillion allor, ac ar y mur cyferbyn mae llechen yn dwyn y dyddiad 1176” - manylyn nas gwelais yn unman arall. Disgrifiodd y ffynnon hefyd, er nas argyhoeddwyd gan yr honiadau a wnaed ynghylch ei dŵr:  

   Gan fynd trwy’r capel, cyrhaeddir y ffynnon ryfeddol trwy ddisgyn un gris ar bymtheg i’r dŵr, y dywedir y gall iacháu pob anhwylder a niwed! Y mae o natur olewaidd, ond nid oes golwg atyniadol arno; y mae’r ffydd yn ei effeithiolrwydd, fodd bynnag, yn wirioneddol syfrdanol; a diau, os oes iacháu, y mae hynny i’w briodoli cymaint i effaith y teimlad hwnnw ag i unrhyw rinwedd iachusol perthynol i’r hylif: mae holl werin y gymdogaeth yn gadarn eu cred yn ei effeithiolrwydd.24

   Yn ddiweddarach yn y 19eg ganrif, dywedwyd wrth ymwelydd â Dinbych-y-pysgod ym 1863 fod yr Iesu yn wir wedi ymweld â’r ffynnon: “Dywedodd rhai o’r hen drigolion wrth fy ngwestywraig y daeth ein Hiachawdwr yno i’r ffynnon.” Adroddodd hefyd fersiwn cwta a chymysglyd o chwedl y cynhaeaf disymwth, gan ddangos fod y traddodiadau hyn yn cael eu traddodi o genhedlaeth i genhedlaeth. 25

Nodiadau  

20 Awdur nas enwyd, An Account of Tenby (Pembroke and Tenby, 1818), 138-9

21 Charles Frederick Cliffe, The Book of South Wales, the Bristol Channel, Monmouthshire and the

    Wye (London, 2il arg., 1848), 296-8

22 Edward Laws, The History of Little England Beyond Wales (1888;  Haverfordwest, 1995), 411

23 Janet Bord, Holy Wells in Britain: A Guide (Wymeswold, 2008), 109

24 ‘Extract from the Notes of a Tourist – Coast of Pembrokeshire, 1836’, yn The Nautical Magazine

   and Naval Chronicle, for 1837 (London, 1837), 613-15

25 Awdur nas enwyd, My Summer Holiday; being a Tourist’s Jottings about Tenby (London, 1863), 81-2

Janet Bord (cyfieithwyd gan Howard Huws)                                                                      (i’w pharhau)

LLYGAD Y FFYNNON   Rhif 47 Nadolig 2019

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc

‘…yn enwog am Iacháu pob Clefyd…’: 

Saint Govan’s Well yn ystod  350 mlynedd (parhad).

Eto’n boblogaidd yn Oes Fictoria

Gan symud i ail hanner y 19eg ganrif, dywed adroddiad o 1859 wrthym fod yna eto geisio dŵr y ffynnon yr adeg honno ar gyfer ei rinweddau iachusol.

Dyma feudwyfa (neu gapel) St Gawen, neu Goven, ym mha un y mae ffynnon, dŵr pa un, a’r clai cyfagos, a ddefnyddir ar gyfer llygaid dolurus. Gerllaw hyn, ychydig islaw’r capel, mae ffynnon arall, gyda grisiau’n arwain i lawr iddi, yr ymwelir â hi gan bobl o bellafoedd y dywysogaeth, ar gyfer gwella manwynion, parlys, dropsi, ac anhwylderau eraill. Nid y tlodion yn unig sy’n gwneud y bererindod hon: daeth achos i’m sylw yn fuan, lle bu i wraig fonheddig, un o gefnog, a fu ers peth amser yn dioddef yn arw gan y parlys, a’i hataliodd rhag rhoi ei llaw yn ei phoced [gan olygu bod ei braich wedi’i pharlysu, nid yn ystyr presennol yr ymadrodd!],  i drigo mewn ffermdy ger y ffynnon, ac wedi ymweld â hi’n feunyddiol am rai wythnosau, dychwelodd adref wedi’i llwyr iacháu.26

Yr oedd yn arfer i bererinion claf i ffynhonnau eraill, hefyd, aros yn y gymdogaeth ac ymweld yn fynych â’r ffynnon; mae bwthyn, hyd yn oed, yn nesaf at Ffynnon Gybi yn Llangybi (Sir Gaernarfon).

Â’r adroddiad hwn rhagddo â disgrifiad o chwedl y gloch ddygedig, a disgrifiad maith o’r “Gornel Ddeisyf”, yr hafn garreg yn y capel lle’r ymguddiodd yr Iesu rhag yr Iddewon oedd yn ei erlid, neu lle’r ymwasgodd St Gawen yn feunyddiol “yn benyd am ei gamweddau, hyd onid adawyd ôl ei asennau ar y graig”. Byddai pererinion yn ymdroi naw gwaith ac yn gwneud dymuniad, a gyflawnid pe cymeradwyai’r sant. Mae hon yn ffurf ar gylchrodio, sef cylchu defodol ar safle cysegredig, naw gwaith fel arfer. Wedi’i gofnodi’n aml yn Iwerddon, digwydda ym mannau eraill yng Nghymru, hefyd: disgrifiodd Edward Llwyd ym 1693 fel y gwelsai ddyn “yn gorymdeithio naw gwaith ogylch Gorffwysfa Beris [yn Llanberis]… yn ailadrodd Gweddi’r Arglwydd, ac yn bwrw carreg ar bob cylchyniad”.27

Diddorol gweld sut y mae adroddiadau diweddarach yn tueddu i roi mwy o bwyslais ar y “gornel”, y “gwely” neu’r “arch” yn hytrach nag ar ffynhonnau, fel, er enghraifft, adroddiad ddiwedd y 1850au gan ymwelydd Albanaidd, Cosmo Innes.  Disgrifia’r ffynnon: “Ychydig lathenni ymhellach i lawr yr hafn, [o’r capel] mae ffynnon sydd eto wedi’i orchuddio gan do o bensaernïaeth fras, ac y mae’r brodorion yn parhau i’w pharchu’n fawr iawn, ac yn ymweld â hi er mwyn iacháu amryw glefydau.” Yna â rhagddo i ddisgrifio “gwely” St Govan a ddangoswyd iddo’n eglur gan rywun arall oedd yno’n bresennol: “Mae’r garreg wedi’i gloywi gan nifer yr ymwelwyr sy’n eu gosod eu hunain yng ngwely penyd y Sant, ac y mae’r brodorion yn peri i chi deimlo yn yr wyneb mewnol yr olion a achoswyd gan asennau’r Sant!”28  Ceir olion rhannau o gyrff saint mewn llawr o fannau eraill, ond fel arfer maent yn olion traed neu bennau gluniau: ceir llawer rhagor o enghreifftiau yn fy llyfr Footprints in Stone.29

Ysgrifenna Innes fod pobl yn parhau i ymweld â’r ffynnon gan geisio eu hiacháu; ond mae peth ansicrwydd ynghylch pa mor boblogaidd oedd y ffynnon ganol y 19eg ganrif, gan i Mary Anne Bourne ddatgan yn ei llyfr dyddiedig 1843 fod “y parch at y ffynnon sanctaidd yn llai nag y bu ers talwm”30, ond efallai mai ei hagwedd bersonol hi a’i harweiniodd i ddweud hyn, yn hytrach na’i fod yn adlewyrchu’r gwir sefyllfa. Mae’n debyg y byddai niferoedd cynyddol o ymwelwyr wedi atal cleifion rhag dinoethi eu hanhwylderau i dwristiaid. Erbyn diwedd y ganrif roedd ysgrifenwyr eraill yn adrodd bod y traddodiad iacháu wedi darfod, i bob golwg. Yn ei lyfr a gyhoeddwyd ym 1895, ysgrifennodd, H. Thornhill Timmins:

O’r capel sgrialwn i lawr at y “ffynnon sanctaidd,” man diymwelwyr heb ddim o ddiddordeb ynddo heblaw’r hyn a geir trwy draddodiad. Eto ymhell yn ôl roedd pobl yn dueddol i ymgynnull yma o bell ac agos, gan ddisgwyl iachâd disymwth...31  

Mae adroddiad yn y Welshman ym 1905, fodd bynnag, fel petai’n gwrth-ddweud honiad Timmins nad ymwelwyd â’r ffynnon bellach er mwyn iacháu, er y mae’n awgrymu bod bri’r ffynnon yn wir ar ddarfod: 

Dywed ‘County News’ Dinbych-y-pysgod…  ‘…Yn St. Govan’s roedd ffynnon sanctaidd i ba un, o fewn y deugain mlynedd diwethaf, y dygid y claf a’r methedig i’w hiacháu.’…Y mae – nid yr oedd – ffynnon sanctaidd yn St. Govan’s lle mae sawl un o frodorion Sir Benfro wedi ceisio eu hiachâd, lai na deng mlynedd yn ôl, hyd y gwyddom ninnau’n bendant. Amheuwn yn fawr nad yw rhai pobl hyd y dydd hwn yn taenu’r ‘clai’ gerllaw’r ffynnon ar eu llygaid.32 

Erbyn 1922 roedd y ffynnon yn hesb, fel y mae heddiw, ac yn amlwg yn annefnyddiedig, fel yr adroddwyd yng Nghofrestr y Comisiwn Brenhinol.

Amddiffynnir y Ffynnon, sydd rhwng y capel a’r môr, gan gwfl o waith cerrig; mae’r fynedfa ar yr ochr ogleddol. Bu’r darddell yn hesb ers sawl blwyddyn... Ymwelwyd, Mehefin y 14eg, 1922.33

Mae’n bosibl y bu i weithred gorchuddio’r ffynnon â gwaith cerrig ar ryw ddyddiad anhysbys yn y 19eg ganrif (er y mae’n amlwg y’i gorchuddid i ryw raddau cyn 1860, fel y dengys adroddiad Cosmo Innes) wedi ymyrryd â’r cyflenwad dŵr. Ymddengys na fu’r cyflenwad erioed yn helaeth, o farnu yn ôl sylw yn adroddiad 1807 Fenton, sef y credai’r “ofergoelus” fod yr “ychydig ddŵr” yn ddihysbydd, ond “a amheuir yn graff gan y rhai a farnant yn ddiduedd ei fod yn digwydd ar hap”, ac y mae’n bosibl yr ategwyd tarddell naturiol gan ddŵr glaw, a beidiai cyn gynted ag y gorchuddid y ffynnon.  Mae adroddiad 1818, fodd bynnag, yn crybwyll “yn agos i ugain o gleifion ar unwaith yn golchi eu haelodau”, sy’n awgrymu cyflenwad helaeth o ddŵr. Erbyn 1870, fodd bynnag, roedd y ffynnon “agos yn hesb erbyn hyn”, a chan yr ysgrifennwyd hyn yn fuan wedi gorchuddio’r ffynnon, gallasai gadarnhau i’r weithred fod â rhyw ran mewn lleihau’r cyflenwad dŵr.  Ymddengys yn debyg, hefyd, y gallasai nifer gynyddol yr ymwelwyr wedi’i heffeithio er gwaeth. Dywed   C.F. Cliffe yn amwys, yn ei Book of South Wales (1848): “Y mae’r ffynnon wedi’i niweidio gan ddosbarth o ymwelwyr sydd ym mhobman yn dwyn anfri ar enw Prydain.”34  Yn anffodus nid yw’n ymhelaethu, ond y mae’n swnio fel petai twristiaid, hyd yn oed yn yr oes honno, yn difrodi’n ddi-hid y mannau yr oeddent wedi ymdrafferthu i ymweld â hwy.

Nodiadau.

26. Robert J. Allen yn ‘Choice Notes from Notes and Queries’, yn Folklore (1859), t. 204.

27. Baring-Gould a Fisher, op.cit., IV, t. 93.

28. Cosmo Innes, ‘Notice of St Govane’s Hermitage, near Pembroke, South Wales’, yn Proceedings of

      the Society of Antiquaries of Scotland (Edinburgh, 1862) III, tt. 184-5;  cyhoeddwyd adroddiadau

      am ei ymweliad yn The Cambrian Journal (Tenby, 1860), 76-7, a’r The Archaeological Journal

      (London, 1859), tt. 198-9, 361 hefyd.

29. Janet Bord, Footprints in Stone (Wymeswold, 2004).

30. Mary Anne Bourne, A Guide to Tenby and its Neighbourhood (Carmarthen, 1843), t. 54.

3[1]. H. Thornhill Timmins, Nooks and Corners of Pembrokeshire ( London , 1895), tt. 69-70.

32. ‘Holy Wells in Wales’, yn Welshman, 7 Ebrill 1905.

33. Royal Commission Inventory: Pembroke, op.cit., rhif 50, t. 22.

34. Cliffe, op.cit., t. 298

Janet Bord (cyfieithwyd gan Howard Huws)                                                                      (i’w pharhau)

Mae’r adroddiadau hyn yn olrhain hanes y ffynnon/ffynhonnau dros 350 o flynyddoedd, tros ran helaeth o ba gyfnod y ceisiwyd iachâd rhag amrywiaeth eang o anhwylderau. Ymddengys y defnyddid ffynnon y capel erioed ar gyfer iacháu trafferthion llygaid yn unig, ond defnyddid dŵr ffynnon y sant ar gyfer “pob clefyd”, “llawer o anhwylderau”, “cleifion crupul yn golchi eu haelodau”, a “manwynion, parlys, dropsi, ac anhwylderau eraill”. Ychydig o’r adroddiadau cynharach sy’n cynnwys unrhyw gyfeiriad at y clai iachusol a geid wrth y ffynnon. Cyfeiria Fenton at  “waddodiad mwdlyd” ond ceid hwn wrth ffynnon y capel. Mae adroddiad 1859 hefyd yn cysylltu’r “clai” iachusol â ffynnon y capel.35  Cyfeirir yn adroddiad 1905 at ddefnyddio “clai” o gerllaw’r ffynnon i drin y llygaid, ond nid y corff cyfan.36

Cyfeiriodd y daearegwr Syr Roderick Impey Murchison at glai iachusol St Govan mewn troednodyn yn ei lyfr ar ddaeareg Cymru dyddiedig 1839:

“Preswyliai Saint Gofen (neu St. Gawin) gell wedi’i naddu i wyneb y clogwyn serth a

  phictiwrésg hwn. Ymysg ei weithredoedd da mae un sydd fel petai’n cysylltu ei enw

  â’r daearegwr. Bu i’w fendith roi rhinwedd iachusol ar y clai neu’r garreg glai goch,

  sy’n deillio o ddadelfeniad y garreg galch, sy’n ffurfio talws lle mae’r clogwyn yn

  cilio yn ôl. Cludir y pererinion cloff a dall eto gan eu cyfeillion i lawr y grisiau

  geirwon a naddwyd gan y gŵr sanctaidd, ac wedi eu heneinio â phowltis,

  a wneir o’r clai gwlyb, fe’u gadewir yno am sawl awr i dorheulo tan haul yr haf.

  Mae’r dull iacháu yn gyffelyb i’r un a weithredir gan faddonau mwd Acqui

  ac Abano yng ngogledd yr Eidal.

  Mae llawer o gyrchu, hefyd at seintwar Saint Gofen, hafn yn y graig sydd ond

  yn ddigon mawr i gynnwys unigolyn, megis “man deisyf.” Mae’r deisyfwr yn sicr

  o gael ei ddymuniad cyn diwedd y flwyddyn, os yw’n ei ailadrodd deirgwaith,

  gan droi ei hun o gwmpas, pob un tro, yn y gilfach gul; ond nid fy maes

  i yw’r straeon gwyrthiol hyn na rhai eraill a gysylltir â’r man gwyllt hwn.”37

Ac yntau’n ddaearegwr, roedd Murchison yn amlwg â diddordeb yn ffynhonnell a chyfansoddiad y clai, felly gellir tybio mai ei ddisgrifiad ef ohono yw’r cywiraf. Mae rhywun yn rhagdybio iddo ef ei hun ymweld â’r safle i weld y ffynhonnell, ac iddo gasglu ar yr adeg honno ychydig fanion o draddodiad, ond nid yw’n eglur a fu iddo weld ai peidio ddefnyddio’r clai gan bererinion afiach. 

 Gan fod yna wahanol ddisgrifiadau o ddefnyddio mwd neu glai o ddwy ffynhonnell, y ffynnon yn y capel a’r clai coch o’r clogwyn, efallai y bu peth dryswch yn ystod y blynyddoedd. Mae’r cofnod cynharaf a ganfûm sy’n cyfeirio at ddefnyddio’r clai coch yn dyddio o 1818: “yn taenu ar eu cymalau chwyddedig a chrupul blastrau o’r clai coch yn llawn dŵr y ffynnon”.38  Ond ni ddywed o ble y daw’r clai coch, dim ond y’i cymysgid â dŵr o’r ffynnon, manylyn nas crybwyllir gan Murchison yn ei adroddiad ynghylch yr arfer 20 mlynedd yn ddiweddarach. Efallai, wrth i’r ffynnon ddechrau mynd yn hesb, y rhoddwyd mwy o bwyslais ar ddefnyddio clai ar gyfer iacháu, ond i bobl anghofio y dylasai’r mwd neu’r clai iachusol ddod o ffynnon y capel, ac iddynt ddechrau defnyddio unrhyw glai y gallent ei ganfod. Nid yw’r dyfyniad o waith Murchison yn eglur ynghylch ar ba rannau o’r corff, yn union, y rhoddid y powltis glai, er y cyfeiria at “bererinion dall”. Yn ôl adroddiad Fenton o ddechrau’r 19eg ganrif defnyddid y mwd o ffynnon y capel ynghylch y llygaid,39 a chan mlynedd yn ddiweddarach mae adroddiad 1905 hefyd yn crybwyll defnyddio’r clai ar y llygaid yn unig.40  Eithr y mae’n debygol y buasai bobl a geisient yn daer am iachâd wedi ei daenu ar rannau eraill o’r corff. 

35 Allen, op.cit., 204

36 ‘Holy Wells in Wales’, op.cit.

37 Murchison, op.cit., 382-3 troednodyn

38 An Account of Tenby, op.cit., 139

39 Fenton, A Historical Tour…, op.cit., 415

40 ‘Holy Wells in Wales’, op.cit.

Bu St Govan’s Chapel yn atyniad twristaidd poblogaidd ers talwm, yr hyn y gellir ei ddeall o gofio ei leoliad dramatig, a thros amser y mae manylion y straeon a’r chwedlau wedi mynd yn fwyfwy helaeth. Mae hyn i’w weld yn neilltuol wrth gymharu’r adroddiadau byrion gwreiddiol â’r fersiynau estynedig a gyhoeddir heddiw. Cyn y 18fed ganrif nid oedd sôn am fedd y sant, cell y sant, y garreg gloch, ac ati, sydd oll bellach rhan annatod o chwedl St Govan. Anodd gwybod pryd y daeth y traddodiadau hyn i fod gyntaf. Mae bod bedd y sant o dan yr allor y tu mewn i’r capel yn enghraifft ddiddorol. Ceir y gred hon yn fynych mewn disgrifiadau o’r capel, bellach, ond yn rhyfedd ddigon nis ceir mewn llawer o adroddiadau cyn y ganrif bresennol.

 Mae’r cyfeiriad cyntaf a ganfûm yn dyddio o 1811 pan sylwodd Fenton wrth fynd heibio fod “rhai yn honni bod y Sant meudwyaidd wedi’i gladdu” lle mae’r allor.41  Yr unig gyfeiriad arall o’r 19eg ganrif a ganfûm hyd yn hyn yw un o 1852 pan ddatganodd Ernest Silvanus Appleyard fod y capel “yn cynnwys allor ddyrchafedig, o dan ba un y credir y gorwedd y sant”.42   Mae cyfeiriadau o’r 20fed ganrif hefyd yn brin; ond yn yr 21ain ganrif mae mwyafrif y disgrifiadau’n cynnwys yr wybodaeth y claddwyd y sant o dan yr allor. Bu ailadrodd helaeth erioed ar chwedl y gloch a ddygwyd gan fôr-ladron, er yr ychwanegwyd elfen o fursendod yn ddiweddar: dywedir bellach iddo gael “ei achub gan fôr-rianedd a’i gosododd y tu mewn i garreg ger y capel” neu “Fe’i dygwyd gan y lladron ond fe’i hawliwyd yn ôl gan angylion a’i caeodd o fewn carreg ar lan y môr.”

Ychwanegiad diweddar arall yw “yr argraffwyd ôl dwylo’r sant ar lawr y capel.” Cyfeiria un ffynhonnell at “olion yn y garreg a wnaed gan fysedd y sant pan ymguddiodd yma” - ond y traddodiad, yn wastad, fu mai ôl asennau’r sant ydynt, nid ei fysedd, felly efallai fod hwn yn newid arall sydd ar gynnydd, neu efallai’n gymysgiad â’r traddodiad newydd arall, sef un olion dwylo’r sant ar y llawr.43  Tuedd cyfoes yw gweld ffynhonnau sanctaidd yn “ffynhonnau deisyf”, ac y mae disgrifiad diweddar o Saint Govan’s Well yn dweud ei bod yn “ffynnon ddeisyf ac yn ffynnon iacháu” - er mai anodd fyddai ei defnyddio at y naill ddiben na’r llall yn awr, gan ei bod yn hesb.44 

Yn y ganrif bresennol mae tuedd hefyd yn datblygu i Gymreigio enwau Seisnig rhai ffynhonnau sanctaidd yng Nghymru. Mae rhai ffynhonnau, yn bennaf yn ardaloedd mwy Seisnig Cymru, wastad wedi bod ag enwau Seisnig ac nid erioed rhai Cymraeg, ac y mae Saint Govan’s Well yn un o’r cyfryw. Ar y sail mai gwell cadw’r arfer traddodiadol, dylid galw’r ffynnon hon yn St Govan’s Well ac nid byth yn Ffynnon Gofan.  Byddai hynny’n anghywir beth bynnag, oherwydd pa bai’n “Ffynnon Gofan”, yna enw’r sant, heb ei dreiglo wedi enw gwrthrych benywaidd unigol fel “ffynnon”, fyddai Cofan. Os Gofan yw ei enw, yna enw’r ffynnon fyddai Ffynnon Ofan.  

Janet Bord (cyfieithwyd gan Howard Huws)                                                               (i’w pharhau)

41 Fenton, A Historical Tour…, op.cit., 414

42 ‘By the author of “Proposals for Christian Union’ [a enwir yn ddiweddarach yn  E.S.A., sef Ernest Silvanus Appleyard], Welsh Sketches, Chiefly Ecclesiastical, to the Close of the Twelfth Century (London, 2il arg., 1852), 129

43 Ceir enghreifftiau o lên gwein cyfoes yn:  ‘St Govan’s Chapel, Bosherston, Pembrokeshire, Wales’, The Journal of Antiquities, 18 Awst 2013 – mae hwn â chyfeiriadau at y bedd, y gloch, olion bysedd y sant, a Ffynnon Govan (http://thejournalofantiquities.com/category/st-govans-holy-well-at-st-govans-head-in-pembrokeshire/);  Mae gan Pixyledpublications, ‘St Govan’s Well and Chapel’, gyfeiriadau at y gloch a’r olion dwylo (https://insearchofholywells andhealingsprings.wordpress.com/2013/06/14/st-govans-well-and-chapel/) 

44 Mae gan Fywoliaeth Reithorol Cil-maen ddisgrifiad manwl o’r ffynnon a’i llên gwerin, ac yn cynnwys crybwyll y ffynnonn megi ffynnon ddymuno (http://www.revjones.fsnet.co.uk/govan/govan.html)

‘…yn enwog am Iacháu pob Clefyd…’: 

Saint Govan’s Well yn ystod 350 mlynedd (parhad).

 Dirywiad traddodiad canoloesol.

    Mae hanes St Govan, ei hunaniaeth bosibl, ei gapel a’i ffynnon, wedi newid yn unol â diddordebau a ffasiynau’r dydd, a dengys yr astudiaeth hon o werth 350 o flynyddoedd o adroddiadau, wedi’u hategu’n helaeth â dyfaliadau hynafiaethol, sut y mae traethiadau’n newid ac yn datblygu gydag amser. Yn yr achos hwn, mae’n debygol ein bod ni, mewn gwirionedd, yn dystion i ddirywiad traddodiad canoloesol. Mae tirwedd cwlt y sant eto’n parhau, ond nid yw mwyafrif yr ymwelwyr yn ei gweld am yr hyn oedd ar un adeg. Canolbwynt y safle yw “cell” y sant a ddefnyddid, debyg, gan y sant yn wely penydiol iddo. Yn ddiweddarach, codwyd capel, â’r gell yn ganolbwynt iddo, lle gallai pererinion anrhydeddu’r sant; a dygwyd y ffynonellau dŵr (y tarddellau neu’r ffynhonnau y tu mewn i’r capel ac islaw iddo) i chwedl y sant yn fannau lle gallai pererinion dderbyn o rymoedd iachaol y sant. Mae hefyd rhes hir o risiau carreg i lawr at y capel, sydd megis man traws-symud rhwng ein byd unfed ganrif ar hugain ni a’r eiddo St Govan. Mae’r dyb nad oes modd cyfrif y grisiau yn ychwanegu awyrgylch o ansicrwydd i’r daith o’r byd beunyddiol i’r gofod cysegredig y ceir mynediad iddo trwy ddrws i’r capel. Rhaid mynd trwy’r capel, hefyd, i gael at ffynnon y sant, arwydd arall o fynd trwy ddrws o’r naill gyflwr o fodolaeth i’r nesaf.

     Mae’r adroddiadau cynharaf o 1662 a thua 1700 yn fyrion, gan grybwyll dim ond capel a ffynnon iachaol y sant. Ond diau y bu rhai o’r traddodiadau eraill eisoes yn fyw iawn, ac y buasai pererinion yn ymwybodol o’r defodau y dylid eu cyflawni er mwyn ennill elw ysbrydol o ddod i mewn i’r dirwedd gysegredig. Gydag amser ychwanegid at y traddodiadau, yn benodol trwy’r chwedlau parthed cell St Govan a’r budd y gellid ei ennill trwy ymwasgu i’r man lle y dywedid bod y sant ei hun wedi ymguddio, a thrwy hynny ddod i gysylltiad personol â’r sant.  Magwyd traddodiadau eraill, megis y gloch a ddygwyd a’r garreg gloch a ganai, ymweliad yr Iesu, claddu’r sant y tu mewn i’r capel, olion ei asennau y tu mewn i’r gell, olion ei ddwylo ar lawr y capel...Ond wrth inni ddod i mewn i’r 20^fed ganrif, mae’r pwyslais wedi newid. Mae’r ffynnon ar lan y môr eisoes wedi’i chadw a’i hategu trwy ychwanegiad gorchudd carreg yn y 19^eg ganrif; ond erbyn yr 20^fed ganrif nid yw ond yn gofeb segur coelion y gorffennol, gyda’i chyflenwad dŵr yn hesb a’i diben iacháu wedi peidio. Yn wir, efallai mai’r diffyg dŵr a arweiniodd at ragor o bwyslais ar ddefnyddio clai yn gyfrwng iacháu, o’r ffynnon y tu mewn i’r capel i ddechrau, ond yn ddiweddarach o unrhyw le yn y cyffiniau.

     Wrth i deithio ddod yn haws ac i ragor o bobl fedru ymweld â mannau mwy anghysbell, daeth y capel bychan a gyrhaeddid trwy droedio’r grisiau serth tan glogwyni dramatig yn brif atyniad, gyda llawer o ymwelwyr heb wybod dim am na’r sant na’i ffynhonnau. Yn araf, gyda’r canrifoedd, mae pererinion duwiol wedi troi’n dwristiaid bydol. Ond y mae eu hawydd parhaus i ymweld â St Govan’s Chapel, ynghyd â bywiogrwydd y traddodiadau, yn dangos bod y man yn parhau i gynhyrfu dychymyg pobl, hyd yn oed os ni sylweddolant eu bod wedi dod i mewn i dirwedd sanctaidd 1,500 mlwydd oed.

Janet Bord . 

(Cyfieithiad Howard Huws.)

LLYGAD Y FFYNNON   Rhif 51 Nadolig 2021

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffc