RHUAL, YR WYDDGRUG

FFYNNON TYSILIO 

(SJ 227649)

Mae cangen yr Wyddgrug o gylch cyd-enwadol CYTUN wedi penderfynu gwneud pererindod flynyddol at Ffynnon Tysilio ar dir ystad Rhual ger yr Wyddgrug. Mae'r ffynnon ar y cae a ddefnyddiwyd fel maes carafannau i Eisteddfod Bro Delyn yn 1992. Adnewyddwyd y ffynnon ar gyfer yr achlysur hwnnw ond erbyn hyn mae wedi llanw â dail a brigau unwaith eto. Heb amheuaeth mae hon yn hen ffynnon a chredir mai Tysilio oedd sant gwreiddiol yr Wyddgrug cyn i'r Normaniaid ail-gysegru llawer o'r eglwysi i Fair a Phedr. Yn yr Oesoedd Canol roedd delw o Grist ar y groes yn yr eglwys a dywedir fod y ddelw yn wylo ac fe'i galwyd yn Ddelw Fyw. Credir bod pererinion yn ymweld â'r ffynnon wedi iddynt fod yn yr eglwys. Yn ddiweddarach defnyddiwyd y ffynnon fel man bedyddio gan Fedyddwyr yr ardal, felly bu mwy nag un enwad yn gysylltiedig a'r fan arbennig yma. Syniad gwych yw cynnal y bererindod flynyddol. Bydd hyn yn sicrhau fod y ffynnon yn cael ei glanhau'n rheolaidd ac y bydd pawb yn gwybod amdani. Beth am i eglwysi mewn ardaloedd eraill efelychu'r Wyddgrug?

Mae'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn dangos diddordeb yng ngwaith ein cymdeithas ac yn barod i ddiogelu'r ffynhonnau sydd ar y tiroedd o dan ei gofal. Dyma beth yw newyddion da o lawenydd mawr. Ceir mwy o fanylion yn y rhifyn nesaf o Llygad y Ffynnon.

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 11 Nadolig 2001

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccff

CADARNHAU DILYSRWYDD, SAFLE AC ENW

FFYNNON DYSILIO 

RHUAL, YR WYDDGRUG

(SJ 227649)

Ken Lloyd Gruffydd

    Ar gyrion y cae lle bu maes carafannau Eisteddfod Genedlaethol Cymru yr Wyddgrug yn 1991 mae ffynnon o faint sylweddol. Mae wedi ei hatgyweirio a’i waliau wedi eu hailgodi mewn mannau. Cyngor Sir Clwyd ymgymerodd â’r gwaith maen yn dilyn anogaeth y perchennog tir, yr Uwch Gapten Basil Heaton o Rhual, a hynny i ddathlu cynnal y brifwyl ar ei diroedd. Dywed y plac sydd yno mai’r Bedyddiwr adnabyddus Thomas Edwards II o’r plasty hwnnw a gododd y muriau cyntaf oddeutu 1677-88, ac mai tad y sgweiar presennol a fu’n gyfrifol am ailgodi’r waliau yn 1931. Disgrifiwyd hwy ddwy flynedd ynghynt fel ‘adfeilion’. Mewn dogfen sy’n dyddio o 1493 o Gasgliad Rhual yn Archifdy Penarlâg (D/HE/22) ceir prydles wedi ei llunio am bedair blynedd rhwng John ap Dafydd ap Llywelyn ap Gruffudd ab Ifan ar y naill law, a Dafydd ap Rhys ap Rheinallt (nai yr enwog Rheinallt o’r Tŵr, Broncoed) ar y llaw arall. Lleolir ynddi ddau barsel o dir yn nhrefgordd Rhual a oedd ‘yn gorwedd ar draws, rhwng ffos sy’n arwain at Felin Rhyd-y-golau a’r afon Alun, ac ar ei hyd, tiroedd yr Arglwydd yn un pen a thiroedd Llywelyn ap Gruffudd ab Ifan yn y pen arall’. Disgrifir yr ail barsel fel ‘Keytkay fennon dessilio’ a’i fod yn gorwedd ‘yn lled rhwng tiroedd Dafydd ap Rhys ap Rheinallt yn un pen, a ffos y Felin yn y pen arall’.  

Mae’r wybodaeth yma yn rhoi sawl trywydd i ni i’w dilyn.Yn gyntaf, gwelwn mai enw blaenorol Ffynnon Rhual oedd Ffynnon Dysilio ac fe wyddom i Tysilio (fl.642) fod yn sant Cymreig gydag eglwysi wedi eu cysegru iddo o Feifod yn y canolbarth hyd at Landysilio ar lannau culfor Menai. Ef hefyd yw nawddsant Bryn Eglwys a Llandysilio-yn-Iâl, y ddau le o fewn ugain milltir i’r Wyddgrug. Dichon mai’r Normaniaid a ddisodlodd Tysilio fel y sant lleol ac ailgysegru eglwys yr Wyddgrug i’r Santes Fair yn yr unfed ganrif ar ddeg.

  Rydym yn ffodus fod yr enwau lleoedd y cyfeirir atynt yn y ddogfen wedi goroesi. Saif ffatri gemegol ar safle’r hen felin ac mae olion y ffos i’w gweld hyd heddiw. Gwyddys i ‘diroedd yr Arglwydd’ ymestyn o Fryn y Beili drwy’r Dreflan a Maes-y-dre nes cyrraedd afon Alun.Yn ôl pob tebyg trigai Dafydd ap Rhys ap Rheinallt ar safle’r Rhual presennol neu’n agos iawn iddo. Gelwid ei fab yn Ieuan ap Dafydd ‘of Rhual’ (fl.1530). Y syndod mwyaf yw fod yr enw ‘Ffynnon Dysilio’ wedi parhau cyhyd. Ar y llaw arall, hwyrach nad oedd yr enw ar lafar gwlad yn niwedd y bymthegfed ganrif ond bod y cyfreithiwr a luniodd y les wedi trosglwyddo disgrifiad o’r Keytkay (coedcae: ‘cae wedi ei amgylchynu â gwrych’) o un ddogfen i’r llall. Pa un bynnag, mae’r ddogfen hon wedi ein galluogi i gadarnhau lleoliad, dilysrwydd ac enw ffynnon sanctaidd a fu ar goll am ganrifoedd.

Cyfeirnod map Ffynnon Dysilio, Rhual yw SJ 227649

LLYGAD Y FFYNNON Rhif 18, Haf 2005

cffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccffccff

O GWMPAS Y FFYNHONNAU  

FFYNNON YR YSBRYD (SJ224647]

Ar y ffordd allan o’r Wyddgrug tuag at Y Waun a Chilcain gellir gweld pwll sylweddol o ddŵr mewn coedlan wrth ochr y ffordd. Dyma safle Ffynnon yr Ysbryd. Dinistriwyd adeiladwaith y ffynnon pan ledwyd ffordd ym mhumdegau’r ganrif ddiwethaf. Ond mae’r tarddiad yno o hyd. Pan fydd y tyfiant yn uchel yn yr haf ac yn gorchuddio’r safle, does dim posib gweld y dŵr. Ond yn y gaeaf gallwn weld yn glir fod yma gryn dipyn o ddyfroedd yn cronni ac mae hyn yn awgrymu tarddiad grymus. Ceir hanesyn diddorol am y ffynnon.  

Roedd bachgen o’r Waun yn canlyn merch i dafarnwr yn Yr Wyddgrug. Arferai gerdded o’r pentref i’r dref ac yn ôl yn rheolaidd i ymweld â’i gariad. Credai llawer fod ysbryd neu fwbach yn llechu yn y coed wrth i’r ffordd ddechrau dringo wedi mynd heibio i’r drofa i fferm Maes Gannon. Byddai’n gwneud sŵn rhyfedd ac yn dychryn y teithwyr ond er cerdded yno yn gyson ni welodd y bachgen ddim anarferol. Un noson, ar ei ffordd adref gwelodd wraig mewn dillad llwyd, hir, yn sefyll ar y ffordd o’i flaen. Sylwodd bod cwcwll dros ei phen ac na allai weld ei hwyneb yn glir yn y gwyll. Gofynnodd iddo a wnâi e gyd-gerdded â hi heibio i’r darn coediog lle’r oedd yr ysbryd. Cytunodd y llanc gan ddweud wrthi nad oedd angen iddi ofni gan iddo gerdded llawer ar y ffordd heb brofi dim byd arallfydol. Wrth iddynt ddod yn nes at y coed meddai’r wraig, “ Mae yna ffynnon ger y ffordd. Bore ‘fory, os ei di yno a chodi’r garreg fawr sy ynddi, fe weli di gadwyn aur.” Pan holodd y bachgen sut y gwyddai hi hynny, yr ateb oedd, “Roeddwn i’n gwisgo’r gadwyn am fy ngwddf y bore'r torrwyd fy mhen i ffwrdd.” Sylweddolodd y bachgen mewn braw na allai weld ei hwyneb o dan y cwcwll ond fod ganddi lwmp go rhyfedd o dan ei chesail. Roedd y Ladi Lwyd yn cario ei phen ei hun. Dychrynodd y bachgen am ei fywyd a rhedeg bob cam adref i fyny’r ffordd   hir a serth nes cyrraedd diogelwch ei dŷ a’i deulu Yn ôl yr hanes bu yn ei wely am bythefnos yn ceisio dod dros y sioc o gyfarfod i’r ysbryd. Dyna sut y cafodd Ffynnon yr Ysbryd – neu Ffynnon yr Ellyll (Goblin‘s Well) ei henw. Bellach mae llwybr troed pwrpasol yn mynd dros y fan lle goferai dŵr y ffynnon. Diflannodd y cerrig a’r gadwyn aur ond mae’r dŵr a’r chwedl yn aros o hyd.